GELİŞİMSEL FARKLILIKLARDA BEKLEMEYİN, TAKİP EDİN

Çocuk ve Genç Psikiyatristi Doç. Dr. Süleyman Çakıroğlu, otizm şüphesinde ailelerin “bekleyelim mi?” sorusuna net bir yanıt veriyor. Bir uzmana erken başvurunun ve düzenli takibin, yalnızca otizm tanısı için değil, çocuğun tüm gelişimsel ihtiyaçlarının zamanında fark edilmesi için kritik öneme sahip olduğunu vurguluyor.

 Çocuğunda otizme işaret eden bazı belirtileri fark eden ailelerin en büyük soru işareti “Çocuğum otizm mi, değil mi?” oluyor. Konuşma gecikmesi, yürümekte yavaşlık ya da akranlarıyla oyun oynamama gibi farklılıklar görüldüğünde aileler ilk olarak ne yapmalı?

Çocuğunda gelişimsel farklılık gören ailelerin yaşadığı belirsizlik çok anlaşılır bir durumdur. Konuşma gecikmesi, akranlarıyla oyun kurmama, göz teması azlığı, sosyal ilişki kurma becerilerinde kısıtlılıklar veya motor gelişimde yavaşlık gibi işaretler bazen otizmle ilişkili olabilir, ancak her zaman doğrudan otizm tanısı anlamına gelmez. Örneğin konuşma gecikmesi kimi zaman sadece dil gelişimiyle sınırlı olabilir, işitme problemlerine bağlı olabilir ya da farklı gelişimsel tabloların parçası olabilir.

Bu nedenle ailelerin yapabileceği en doğru ilk adım, çocuğunda belirtilen gelişimsel farklılıkları gözlemledikleri anda çocuk ve ergen psikiyatrisinden profesyonel bir değerlendirme almaktır. Çünkü erken dönemde yapılacak değerlendirme hem risklerin doğru anlaşılmasını hem de çocuğun güçlü yönlerinin fark edilmesini sağlar. Aynı zamanda müdahale programlarının etkinliğinin en kıymetli olduğu zamanların kaçırılmamasına olanak sağlar. Uzman görüşü olmadan internetten ya da çevreden edinilen yorumlar, ailelerin kaygısını artırabilir ve çoğu zaman yanlış yönlendirmelere sebep olabilir.

Aileler ayrıca değerlendirmeye giderken çocuğun gelişim öyküsünü, ilk fark ettikleri belirtileri, varsa öğretmen veya bakıcı gözlemlerini not etmeleri faydalı olur. Çünkü tanısal süreç, sadece çocuğu görmek değil, onun gelişimsel yolculuğunu bir bütün olarak anlamayı gerektirir. Erken başvuru hem otizm riskini dışlamak hem de gerekirse erken destek programlarına yönlendirmek için kritik öneme sahiptir.

Bazen çocuk ve genç psikiyatristlerinin de otizm tanısı koymakta kararsız kaldığı, takip gerektiren durumlar olabiliyor. Kesin otizm tanısı almamış ama gelişimsel gecikmeleri olan çocukların ailelerine neler önerirsiniz?

Gelişimsel farklılıkların olduğu her çocuk mutlaka otizm tanısı alacak diye bir kural yoktur. Özellikle erken yaşlarda bazı çocuklarda sosyal iletişim becerileri ve dil gelişimi zamanla açılabilir, bazıları ise daha ileri bir değerlendirme ve özel bir destek süreci gerektirir. Bu nedenle hekimlerin de zaman zaman “takip edelim” dediği gri alanlar ortaya çıkar. Ancak bu takip edelim ifadesi asla bekleyelim görelim mantığıyla işlemez.

Aileler için en önemli nokta, “kesin tanı konmadı, o halde bekleyelim” anlayışına kapılmamaktır. Çocuk, otizm tanısı almasa dahi gelişimsel gecikmeleri varsa, bu gecikmelerin ele alınması çok değerlidir. Özel eğitim, dil ve konuşma terapisi veya diğer destek terapileri gibi yaklaşımlar çocuğun gelişimine doğrudan katkı sağlar. Yani erken dönemde başlayan destek hem olası riskleri azaltır hem de tanı kesinleşse de kesinleşmese de çocuğun kazanımlarını artırır.

Ailelere önerim, düzenli aralıklarla çocuk ve ergen psikiyatri uzmanıyla görüşmeleri, önerilen gelişimsel destekleri aksatmamaları ve çocuğun ilerlemelerini not etmeleridir. Gelişim çizelgesi, günlük gözlemler, öğretmen raporları uzmanlara çok önemli ipuçları verir. Bu takip süreci hem tanının daha netleşmesini sağlar hem de çocuğun ihtiyaçlarının gözden kaçmasını engeller.

Gelişimsel gecikmeler kendiliğinden ortadan kalkar mı? Bu süreçte beklemek neler kazandırır, neler kaybettirir?

Bazı aileler “Zamanla açılır mı?” diye merak eder. Gerçekten de bazı çocuklar gelişimsel farklılıkları kendiliğinden telafi edebilir, özellikle hafif gecikmelerde veya çevresel etkenlerin (örneğin yeterince uyaran almamak) rol oynadığı durumlarda gelişim belirgin şekilde ilerleyebilir. Ancak bu durum her çocuk için geçerli değildir. Özellikle sosyal iletişim, dil gelişimi ve ortak dikkat becerilerinde belirgin gecikmeler varsa, bunların kendiliğinden tamamen ortadan kalkmasını beklemek çoğu zaman gerçekçi olmaz.

Beklemek bazen aileye “çocuğumuzun doğal gelişimini görelim” duygusunu kazandırabilir; çocuğun kendi kapasitesini zorlamadan neler yapabildiğini gözlemleme fırsatı sunabilir. Ancak kaybettirdikleri çok daha büyük olabilir. Çünkü gelişimin en hızlı olduğu erken çocukluk döneminde geçirilen her ay, çocuğun öğrenme ve uyum potansiyeli açısından kritik öneme sahiptir. Erken başlanan destekleyici eğitim ve terapiler, çocuğun gelecekteki sosyal ilişkilerini, akademik becerilerini ve bağımsız yaşamını doğrudan etkiler.

Bu nedenle “bekleyelim mi?” sorusuna verilecek en doğru yanıt, beklerken aktif olarak destek sunmaktır. Yani tanı netleşmemiş olsa bile çocuğun ihtiyacına uygun özel eğitim, dil ve konuşma terapisi veya aile destek programlarına başlanması, ileride kayıpları en aza indirir. Kısacası gelişimsel gecikmelerin kendiliğinden düzelmesini ummak yerine, erken müdahale ile kazanımları güvenceye almak en sağlıklı yaklaşımdır.

Otizm tanısı konulduktan sonra düzenli psikiyatrik takip neden önemlidir? Bu takip çocuğun gelişimine nasıl katkı sağlar?

Otizm tanısı koymak, sürecin sonu değil aslında başlangıcıdır. Çünkü otizm, yaşam boyu devam eden bir nörogelişimsel farklılık olmakla birlikte, çocukların gelişim seyrinde zaman içinde çok farklı ihtiyaçlar ortaya çıkar. Aynı zamanda sadece bir farklılık olarak nitelenip bazı şeylerin gözden kaçırılması da olasıdır. İşlevselliğin etkilendiği her durum ve alan bizim için kıymetlidir ve mutlaka bir müdahale programına dahil edilmelidir. Bu nedenle düzenli psikiyatrik takip, yalnızca tanıyı doğrulamak değil, çocuğun gelişimini sürekli izlemek ve ihtiyaçlara göre destekleri güncellemek açısından hayati öneme sahiptir. Çocuğun yaşamsal uyumu bizim için her şeydir. Yaşamsal uyumun bozulduğu her alanda mutlaka ele alınmalı ve sadece bir farklılık niteliğinin dışına çıkarılmalıdır.

Takip sürecinde çocuğun sosyal becerileri, iletişim düzeyi, duygusal düzenleme kapasitesi, okul uyumu ve akran ilişkileri düzenli olarak değerlendirilir. Eşlik eden dikkat eksikliği, kaygı, uyku sorunları gibi tablolar çoğunlukla ancak takip sürecinde fark edilir ve erken müdahale imkânı doğar. Ayrıca, ilaç tedavisi gerekiyorsa etkinlik ve yan etkilerin izlenmesi, eğitim ve terapi programlarıyla bütüncül bir planın yapılması da ancak düzenli takip ile mümkündür.

Düzenli görüşmeler aynı zamanda aile için de büyük bir destek sağlar. Aileler, yaşadıkları kaygıları paylaşabilir, evde ya da okulda karşılaştıkları güçlükleri aktarabilir ve güncel bilimsel yaklaşımlar hakkında bilgi alabilir. Böylece hem çocuğun gelişimi daha yakından izlenir hem de aile–uzman iş birliği güçlü tutulur.

Kısacası düzenli psikiyatrik takip, otizm tanısı almış çocuğun gelişimini güvence altına alan hem çocuğa hem de aileye yol gösteren en temel yapıtaşlarından biridir.

Otizmli çocuklarda en sık karşılaşılan dikkat eksikliği, hiperaktivite, kaygı bozukluğu gibi ek tanılar nasıl belirlenir? Bu durum çocuğun akranları ile iletişimini ya da aldığı özel eğitimi nasıl etkiler? Saptanması neden önemlidir?

Otizmli çocukların önemli bir bölümünde dikkat eksikliği ve hiperaktivite bozukluğu (DEHB), kaygı bozuklukları, öğrenme güçlükleri ya da duygu durum sorunları gibi ek tanılar eşlik eder. Bu tanıların belirlenmesi, yalnızca klinik gözleme değil, ayrıntılı gelişim öyküsüne, öğretmen ve aileden alınan bilgilere, gerektiğinde de standart değerlendirme ölçeklerine dayanır. Çocuğun farklı ortamlardaki davranışlarını anlamak, doğru tanıya ulaşmada kritik rol oynar.

Bu ek durumların saptanması, çocuğun günlük yaşamını doğrudan etkiler. Örneğin dikkat sorunları olan bir çocuk özel eğitimde verilen yönergelere odaklanmakta zorlanabilir, öğrenme süreci yavaşlayabilir. Kaygı bozukluğu olan bir çocuk, akran ilişkilerinden kaçınabilir ya da yeni ortamlara uyum sağlamakta güçlük yaşayabilir. Hiperaktivite ise hem sosyal ilişkilerde yanlış anlaşılmalara yol açabilir hem de sınıf içi düzeni bozarak çocuğun eğitimden faydalanmasını azaltabilir.

Dolayısıyla bu ek tanıların gözden kaçmaması, çocuğun gelişimsel desteğini daha bütüncül planlamaya imkan verir. Doğru şekilde tanımlanan ve desteklenen bir ek tablo, hem özel eğitimin verimliliğini artırır hem de çocuğun akran ilişkilerini daha sağlıklı kurmasına yardımcı olur. Başka bir ifadeyle, yalnızca “otizm”i değil, otizmin yanı sıra çocuğun tüm gelişimsel ve ruhsal ihtiyaçlarını görmek, uzun vadeli başarı için en kritik adımdır.

Otizm tedavi edilen bir hastalık değil, nöroçeşitlilik. Bu nedenle aileler ilaç konusunda tereddüt yaşayabiliyor. En çok da şunu merak ediyorlar, ilaç otizmi tedavi etmiyorsa hangi amaçlarla kullanılıyor?

Otizm, doğrudan ilaçla ortadan kaldırılabilen bir durum değildir. Bu nedenle “ilaç tedavisi” ifadesi kafa karışıklığına yol açabilir. Burada ilaçların amacı otizmi tedavi etmek değil, otizme eşlik eden ve çocuğun işlevselliğini zorlayan belirtileri hafifletmektir.

Örneğin dikkat eksikliği ve hiperaktivite, yoğun kaygı, öfke patlamaları, uyku sorunları veya obsesif davranışlar gibi ek durumlar çocuğun hem günlük yaşamını hem de aldığı özel eğitimden faydalanma düzeyini ciddi şekilde etkileyebilir. İlaçlar, bu belirtileri düzenleyerek çocuğun dikkatini toplamasına, duygularını daha iyi kontrol etmesine ve öğrenmeye daha açık hale gelmesine yardımcı olur.

Burada önemli olan, ilaçların çocuğun gelişimsel potansiyelini destekleyici bir araç olarak görülmesidir. Yani amaç çocuğu değiştirmek değil, yaşadığı güçlükleri azaltarak sosyal ilişkilerden, eğitimden ve terapilerden en üst düzeyde yararlanmasını sağlamaktır.

Bu nedenle ailelerin “ilaç otizmi tedavi etmiyor, o halde gerek var mı?” şeklindeki kaygısına şu yanıtı vermek gerekir: İlaç, doğru zamanda ve doğru şekilde kullanıldığında çocuğun yaşam kalitesini artıran, eğitim süreçlerini destekleyen tamamlayıcı bir tedavi aracıdır.

 İlaç kullanımı birden bırakıldığında ne olur? Ani kesmenin riskleri nelerdir?

Psikiyatrik ilaçlar genellikle düzenli kullanım ve kontrollü doz değişiklikleri gerektiren tedavilerdir. Bu ilaçların birden bırakılması, hem çocuğun ruhsal dengesini bozabilir hem de fiziksel açıdan çeşitli yan etkilere yol açabilir.

Ani kesildiğinde en sık karşılaşılan sorun, çocuğun yaşadığı belirtilerin hızlı bir şekilde geri dönmesidir. Örneğin kaygı, dikkat dağınıklığı veya uyku problemleri çok kısa sürede yeniden başlayabilir ve bu da hem aileyi hem de çocuğu zor durumda bırakır. Bazı ilaçlarda ise ani kesilme huzursuzluk, baş dönmesi, mide bulantısı, uyku düzensizlikleri gibi etkilere yola açabilir.

Bu nedenle ilaç tedavisinin sonlandırılması veya dozunun azaltılması mutlaka hekim kontrolünde, kademeli bir şekilde yapılmalıdır. Böylece hem yan etkilerin önüne geçilir hem de belirtilerin tekrar şiddetlenmesi engellenmiş olur.

Ailelerin bilmesi gereken en önemli nokta, ilaç bırakma kararının “çocuğumuz artık daha iyi” duygusuyla tek başına alınmaması gerektiğidir. İyileşme ya da düzelme gözlense bile, bunun sürdürülebilir olup olmadığı ancak uzman takibi ile anlaşılabilir.

Otizmli çocuklarda sık rastlanan uyku sorunları psikiyatrik takipte nasıl değerlendirilir?

Uyku sorunları, otizmli çocuklarda oldukça yaygın görülür ve çocuğun günlük işlevselliğini, öğrenme kapasitesini ve aile yaşamını doğrudan etkiler. Uykuya dalmakta güçlük, sık uyanmalar, çok erken uyanma veya uyku süresinin yetersizliği en sık karşılaşılan problemlerdir.

Psikiyatrik takipte uyku sorunları mutlaka ayrıntılı olarak değerlendirilir. Öncelikle uyku düzeni, uykuya geçiş süresi, gece uyanmalarının sıklığı ve sabah uyanma saatleri aileden alınan gözlemlerle ayrıntılı şekilde sorgulanır. Bunun yanı sıra çocuğun gün içindeki davranışları, kullanılan ekran süresi, beslenme alışkanlıkları ve gündüz uykuları da değerlendirmeye dahil edilir.

Uyku sorunlarının nedenleri çok farklı olabilir. Biyolojik yatkınlık, kaygı düzeyi, duyusal hassasiyetler, gündelik rutinlerin düzensizliği veya eşlik eden dikkat eksikliği/hiperaktivite bozukluğu gibi tablolar. Bu nedenle takip sürecinde hem uyku hijyeni önerileri (örneğin uyku öncesi ekran kullanımını azaltmak, düzenli uyku rutini oluşturmak) hem de gerekirse davranışçı yaklaşımlar uygulanır. İleri düzeyde uyku güçlüğü varsa ve yaşam kalitesini ciddi etkiliyorsa ilaç desteği de gündeme gelebilir.

Düzenli psikiyatrik takip, uyku sorunlarının yalnızca semptom olarak değil, çocuğun genel gelişimiyle ilişkili bir alan olarak görülmesini sağlar. Çünkü sağlıklı uyku, öğrenme, duygu düzenleme ve davranış kontrolü açısından temel bir ihtiyaçtır.

 Psikiyatrik takip ve özel eğitim/terapi süreçleri nasıl bir bütünlük içinde ilerlemeli? Ailelere bu iş birliği hakkında neler söylemek istersiniz?

Otizmli çocukların gelişiminde en iyi sonuçlar, psikiyatrik takip ile özel eğitim/terapi süreçlerinin birbirini tamamlayıcı şekilde ilerlemesi ile elde edilir. Çünkü psikiyatrist çocuğun gelişimsel, duygusal ve davranışsal ihtiyaçlarını düzenli olarak değerlendirirken, özel eğitim ve terapiler bu ihtiyaçları günlük yaşamda beceriye dönüştürür.

Bu iş birliğinin temel amacı, çocuğun farklı alanlardaki gelişimini bütüncül bir bakış açısıyla desteklemektir. Örneğin bir çocuk yoğun kaygı nedeniyle eğitim ortamında yönergeleri takip etmekte zorlanıyorsa, psikiyatrist bu kaygıyı düzenlemeye yönelik destekler sağlar. Böylece özel eğitim süreci de daha verimli hale gelir. Benzer şekilde, özel eğitimciden gelen “dikkati çabuk dağılıyor” ya da “sosyal iletişim girişimleri artıyor” gibi geri bildirimler, psikiyatristin tedavi planını güncellemesine yardımcı olur.

Ailelere en önemli önerim, bu iki süreci birbirinden ayrı görmemeleridir. Psikiyatrik takip ile özel eğitimin birlikte ilerlemesi, çocuğun yalnızca tanısal açıdan değil, aynı zamanda akademik, sosyal ve duygusal gelişimi açısından da en üst düzeyde desteklenmesini sağlar. Aile, uzman ve eğitimci arasındaki düzenli iletişim, çocuğun gelişim yolculuğunda güçlü bir iş birliği zemini oluşturur.

Otizmli çocukların takibinde özel eğitimcilerden hangi geri bildirimleri beklersiniz ve bunlar neden önemlidir?

Otizmli çocukların gelişiminde özel eğitimcilerin gözlemleri, psikiyatrik takip için son derece kıymetli bir bilgi kaynağıdır. Çünkü çocuk, ev ortamında farklı; okul ya da eğitim ortamında farklı davranışlar sergileyebilir. Bu nedenle eğitimcilerin düzenli geri bildirimleri, çocuğun gelişimsel sürecini daha bütüncül değerlendirmemize imkân verir.

Özel eğitimcilerden en çok beklediğimiz geri bildirimler;

• Dikkat ve öğrenme süreci: Çocuğun ders boyunca yönergelere odaklanabilme süresi, dikkatin nasıl dağıldığı, tekrarlayan davranışların öğrenmeyi nasıl etkilediği.

• Sosyal iletişim: Akranlarına veya eğitimciye iletişim başlatma girişimleri, sosyal etkileşimdeki ilerlemeler ya da gerilemeler.

• Duygusal tepkiler: Hayal kırıklığı, öfke ya da kaygı durumlarında verdiği tepkiler, düzenleyici stratejilere verdiği yanıt.

• Günlük beceriler: Tuvalet, yeme, kendi başına küçük görevleri yerine getirme gibi bağımsızlık göstergeleri.

Bu geri bildirimler yalnızca tanı ve tedavi sürecini değil, aynı zamanda ilaç tedavisinin etkinliğini, davranışçı müdahalelerin işe yarayıp yaramadığını da anlamamızı sağlar. Ayrıca aile ile uzman arasında köprü kurar çünkü çoğu aile evde bazı ilerlemeleri göremeyebilir ama eğitimciler günlük pratikteki küçük gelişmeleri çok net fark edebilir.

Kısacası özel eğitimciden gelen düzenli ve ayrıntılı geri bildirim, çocuğun ihtiyaçlarının daha iyi anlaşılmasını ve eğitim–psikiyatri iş birliğinin en verimli şekilde yürütülmesini sağlar.

 Psikiyatrist-aile iş birliğinde iletişim çok önemli. Aileler çocuklarının durumunu aktarırken nelere dikkat etmeli? Siz ailelerden özellikle hangi bilgileri bekliyorsunuz?

Otizmli bir çocuğun takibinde aile ile kurulan iletişim, tedavi sürecinin en temel yapıtaşlarından biridir. Çünkü çocuk gününün büyük kısmını ailesiyle geçirir ve günlük yaşamına dair en ayrıntılı gözlemler aile tarafından yapılır. Psikiyatristin sağlıklı bir değerlendirme yapabilmesi için aileden gelen bilgilerin düzenli, ayrıntılı ve nesnel olması gerekir.

Aileler çocuklarının durumunu aktarırken öncelikle somut gözlemlerini paylaşmalıdır. Örneğin “çok huzursuz” yerine “akşamları uyumadan önce bir saat boyunca sürekli dolaşıyor” gibi net ifadeler, süreci çok daha iyi anlamamızı sağlar. Bunun yanında değişikliklerin zamanlaması da önemlidir Davranışlarda ne zaman artış oldu, hangi olaylardan sonra başladı, yeni bir eğitim programı ya da ilaç değişikliğiyle bağlantısı var mı?

Özellikle şu bilgileri ailelerden bekleriz:

• Günlük yaşamda çocuğun davranışları (oyun oynama, yemek yeme, tuvalet alışkanlığı, uyku düzeni).

• Duygusal tepkiler (kaygı, öfke, huzursuzluk, mutluluk anları).

• Akran ve kardeş ilişkileri.

• Okul veya özel eğitimden gelen gözlemler.

• İlaç kullanılıyorsa etkileri ve olası yan etkiler.

Bu tür düzenli ve ayrıntılı paylaşımlar, tedavi sürecinin daha doğru yönlendirilmesini sağlar. Ailenin gözlemleri ile uzman görüşünün birleşmesi, çocuğun hem eğitimde hem günlük yaşamda daha sağlıklı ilerlemesine katkıda bulunur. Son olarak şunu belirtmek isterim, ailelere sorduğum ve ne olduğunu anlamaya çalıştığım soru genellikle şu olur “Siz neler yaşıyorsunuz?” ne yaşadığınızı ve gördüğünüzü anlatın lütfen.

Son olarak çocuğu otizm risk grubunda olan ya da otizm tanısı alan ailelerimize neler söylemek istersiniz?

Öncelikle her aile bilmelidir ki otizm bir “son” değil, farklı bir gelişim yolculuğunun başlangıcıdır. Çocuğunuzun farklılıklarını anlamak ve kabul etmek, bu yolculukta atılacak en değerli ilk adımdır. Tanı almak, çocuğun potansiyelini sınırlamaz; tam tersine, ihtiyaç duyduğu destekleri zamanında planlamamızı sağlar.

Ailelerin kendilerini yalnız hissetmemesi çok önemlidir. Çünkü bu süreç yalnızca çocuğun değil, tüm ailenin uyumunu gerektirir. Aileler, uzmanlardan, özel eğitimcilerden ve benzer deneyimleri yaşayan diğer ailelerden destek alarak hem bilgi hem de duygusal dayanıklılık kazanabilir.

Unutulmaması gereken bir diğer nokta da erken destek ve sürekliliktir. Otizmde “erken müdahale” sihirli bir kavramdır; çünkü ne kadar erken başlanırsa, çocuğun iletişim, sosyal beceri ve bağımsız yaşam alanlarındaki ilerlemesi o kadar belirgin olur.

Son olarak ailelere şunu söylemek isterim: Çocuğunuzun güçlü yönlerini keşfetmeye çalışın. Bazen bir ayrıntıya olan ilgisi, bazen de ritme olan duyarlılığı onun gelişim yolunda önemli bir avantaj olabilir. Biz uzmanların görevi, bu güçlü yönleri desteklemek ve zorlandığı alanlarda ona rehberlik etmektir.

Otizm tanısı bir etiket değil, çocuğunuzu daha iyi anlamamızı sağlayan bir araçtır. Bu süreci birlikte yürüttüğümüzde hem çocuğun hem de ailenin yaşam kalitesini artırmak mümkündür.