FIRSAT ÖĞRETİMİ

“Frederick William Robertson’un meşhur ‘Öğretim sınıfta biter; fakat eğitim ancak hayatla beraber sona erer’ sözü benim için çok önemlidir” diyen ABA Program Koordinatörü Kurul Onaylı Davranış Analisti (BCBA) Başak Topçuoğlu yazdı.

0-2 yaş bebeklik dönemi ve 2-6 yaş ilk çocukluk döneminde çocuğun uyanık olduğu saatlerde mümkün olan en çok çevresel uyaranlara maruz kalması bilişsel ve bedensel gelişimi açısından hayati öneme sahiptir. Çevresel uyaranlar denince aklımıza ne gelmeli sorusuna cevap ise çocuğun dokunduğu, gördüğü, duyduğu, kokladığı, tattığı her şey olacaktır. Çocuk özel gereksinimli olsun olmasın doğal öğrenmeyi destekleyecek çevresel düzenlemeler mutlaka yapılmalıdır.

1957 yılında Amerika Birleşik Devletleri’nin Kaliforniya eyaletinde doğan Genie Wiley’nin hikayesi aslında çocukları çevresel uyaranlarla desteklenmenin ne derece önemli olduğunu ortaya koyar niteliktedir. Genie ihmal ve istismarın yoğun olarak yaşandığı bir evde dünyaya gelir ve babası tarafından 12 yıl boyunca karanlık bir odada hapis tutulur. Yetkililer tarafından bulunduğunda bu kızın koşmayı, konuşmayı, yürümeyi dahi bilmediği ortaya çıkar. Yıllar süren özel eğitimin sonunda işaret dilini kullanmayı öğrenir ancak hiçbir zaman yaşıtlarıyla aynı gelişimsel düzeyi yakalayamayacaktır.

Her ne kadar Genie’nin hikayesi ekstrem bir örnek olsa da ekrana uzun süreler maruz kalan çocukların gelişimlerinin etkilendiğine dair bilgiler bilimsel dergilerde de sıklıkla ortaya konmaktadır. Bu nedenle çocuğun uyanık olduğu her anı değerlendirmek biz yetişkinlerin sorumluluğundadır. Fırsat eğitimi tam da bu noktada ebeveynlere evde başlayan çocuk eğitimini desteklemeye yarayacak araçları sunacaktır.

Fırsat Öğretimi Nedir?

Temelleri Uygulamalı Davranış Analizi’ne (UDA) dayanan; çocuğun ilgi ve motivasyonunu takip ederek içinde bulunduğu ortamların hepsinde öğrenme fırsatları yaratmayı sağlayan bir tekniktir. Özellikle çocuğun ev ortamında bu tekniğin uygulanması öğretilen becerilerin genelleme ve kalıcığının sağlanması konusunda yardımcı olacaktır.

Anne-babalar özel gereksinimli çocukları için nasıl kullanabilir?

Eğer çocuk çevresindeki yetişkinlerin farkında ve etkileşim başlatma sinyalleri gönderiyor ise (istediği bir oyuncağa bakıp sonra yetişkine bakması veya yetişkin elini tutup istediği oyuncağa doğru uzatması) fırsat öğretimi dil ve ifade becerilerini geliştirme konusunda ideal bir tekniktir.

Uygulamanın 5 temel basamağı vardır. Bunlar;

• Ortamı düzenlemek,
• Çocuğun dikkatini çekmek,
• Çocuğun beklenen davranışı sergilemesi için zaman tanımak,
• Davranış için destek sunmak,
• Davranışı pekiştirmek

Bu uygulama basamaklarını kullanabileceğiniz fırsat öğretimi yöntemleri şunlar olabilir;

• Seçenek sunma
• Ulaşılamaz hale getirme
• Az miktarda sunma
• Etkinlikleri eksik bırakma
• Şaşırtıcı, beklenmedik durumlar yaratma

Fırsat eğitimine birkaç örnek verebilir misiniz?

Seçenek sunma;

• İki oyuncak göstererek seçenekler arasından tercih yapmak için fırsat sunma,
• Farklı renklerde pastel boyaları göstererek sıfat kullanımı ile istek belirtme için fırsat sunulabilir,

Etkinlikleri eksik bırakma;

• Çocuğunuzun salıncağını sallarken, kısa bir süreliğine tutup/durdurup sizden onu tekrar sallamanızı talep etmesi için fırsat sunmanız,
• Çocuğunuz sevdiği bir puzzle’ı tamamladıktan sonra üzerindeki resimlerin bir kısmını adlandırıp geri kalanını adlandırması için ona fırsat sunmanız,
• Bir çocuk şarkısını söylerken çocuğunuzun sevdiği kısımda susup tamamlaması için fırsat sunmanız,

Ulaşılamaz hale getirme;

• Evde sevdiği atıştırmalıkları ağzı sıkı kavanoz veya plastik kapaklı kaplarda tutarak sizden kabı açmanız için talepte bulunması için fırsat sunmanız,
• Çocuğunuzun oynamaktan çok zevk aldığı oyuncakların bir kısmını erişemeyeceği yerlere koyarak sizden talepte bulunması için fırsat sunmanız.

Az miktarda sunma;

• Boyama aktivitesi esnasında boyaların hepsini kendinize yakın tutup boya kalemlerini renklerini söyleyerek istemesi için fırsat sunmanız,
• Sevdiği bir içeceği bardağına azar azar koymanız ve her defasında içeceği uygunca sizden istemesi için fırsat sunmanız.

Şaşırtıcı / beklenmedik durumlar yaratma;

• Masa hazırlarken çatal bıçağı koyup tabağı unutmuş gibi yapmak,
• Diş fırçalarken diş macunu kaybolmuş gibi yapmak,
• Oturacağı sandalye belli ise ortamdan sandalyeyi çocuğunuz görmediği bir zamanda kaldırmak,
• Küçük oyuncakları çocuğun pantolon veya tişört cebine koyarak çıkartmak için talepte bulunması.

Fırsat eğitiminin öğretmen merkezli diğer yöntemlerden ayıran fark ne?

Fırsat öğretimi, merkez veya öğretmen odaklı uygulamalara kıyasla uygulama kolaylığına sahip bir yöntemdir. Eğitsel materyallerin kullanımına gerek kalmadan evde çocuğunuzun ilgisini çeken objelerle, sevdiği yiyecek içeceklerle veya aktivitelerle kolaylıkla uygulanabilir. Bir becerinin öğretimi aşamasında veya öğrenilmiş becerilerin farklı ortamlarda, farklı kişilerle ve farklı materyallerle de sergilenebilmesi açısından ailelerin kolaylıkla uygulayabileceği bir tekniktir.

Öğretmen merkezli yöntemler adından da anlaşılacağı gibi genelde öğretmenin liderliği ile uygulamaya dökülür ancak fırsat öğretiminde çocuğun liderliği ve motivasyonu takip edilir.

Bir başka fark da özellikle ayrık denemelerle öğretim yönteminde her denemenin ardından sunulan motivasyon araçları yapılan öğretimin içeriği ile ilişkili olmayabilir. Ancak fırsat

öğretiminde çocuktan gelen her tepki elde edeceği motivasyon aracı ile yakından ilişkilidir.

Fırsat öğretiminde belirlenen hedeflerin çocuğa uygunluğuna nasıl karar veririz?

Fırsat öğretimi için hedef becerileri belirlerken, önce çocuğun neleri öğrenmeye ihtiyacı olduğu saptanmalıdır. Bunlarla sınırlı olmamakla birlikte fırsat öğretiminin en sık kullanıldığı beceri havuzlarından birkaçı istek belirtme (mand), günlük yaşam becerileri ve adlandırmadır (tact).

Özellikle istek belirtme beceri havuzu altında ailelere yol gösterebilecek bazı amaçlar şunlar olabilir;

• İsteklerini hiçbir yolla belirtmeyen ve sadece problem davranış sergileyen bir çocuk için jest ve mimik yoluyla isteklerini belirtmesi,
• Hiç ses çıkarmayan bir çocuk için istediği bir nesnenin adına yakın sesi çıkarması,
• Tek kelime ile istek belirten bir çocuk için iki kelime ile talepte bulunması,
• 2-3 kelime ile istek belirten bir çocuk için sıfatların kullanımının eklenmesi.

Kaynakça

Curtiss, S., Fromkin, V., Krashen, S., Rigler, D., & Rigler, M. (1974). The linguistic development of Genie. Language, 528-554.

Diken, H. İ. (2012). Erken Çocukluk Döneminde Doğal Ortamlarda Öğretim. Ankara: Maya Akademi.

Duch, H., Fisher, E. M., Ensari, I., & Harrington, A. (2013). Screen time use in children under 3 years old: a systematic review of correlates. International journal of behavioral nutrition and physical activity, 10(1), 1-10.

McGee, G. G., Morrier, M. J., & Daly, T. (1999). An incidental teaching approach to early intervention for toddlers with autism. Journal of the association for persons with severe handicaps, 24(3), 133-146.