Çocuk Gelişimi Uzmanı ve Davranış Terapisti Hasan Karakoç, oyunlarla çocukların dünyasının nasıl genişlediğini ve ailelerin bu süreçte neler yapabileceğini anlatıyor.

Instagram’daki @etkinlikdefterimmm hesabınız ile pek çok ailemizin tanıdığı birisiniz. Peki, Hasan Karakoç kimdir? Bize kendiniz hakkında bilgi verir misiniz?

Aslen Tekirdağ doğumluyum. İlk, orta ve lise öğrenimimi orada tamamladım. Anadolu Üniversitesi Sosyal Hizmetler, Atatürk Üniversitesi Çocuk Gelişimi, İstanbul Üniversitesi Çocuk Gelişimi bölümlerini bitirdim ve halen Atatürk Üniversitesi Reklamcılık Bölümünde aktif olarak öğrenim görmekteyim. Çocuk gelişimi alanında kendimi yetiştirmek adına birçok eğitim ve seminerler aldım. Katılım sağladığım eğitimler arasında; ABA (Uygulamalı Davranış Analizi Terapistliği), V-B MAPP Sözel Davranış Değerlendirme, Karşılıklı Taklit Eğitimi, Küçük Adımlar Erken Müdahale Eğitimi, Söz Öncesi Milleu Dil Öğretim Yöntemi, Eğitimde Oyun ve Oyun Terapisi de bulunuyor.

Özel gereksinimli çocuklar ile çalışmaya nasıl yöneldiniz?

Özel çocuklar ile serüvenimin başlamasında, genç yaşlarda DEHB tanısı almamın büyük etkisi oldu. Psikiyatristim, bende çocukken de DEHB olduğunu ve bunu sosyalleşerek aştığımı belirtmişti. Bunun üzerine alanda aktif olarak çalışmaya karar vererek özel gereksinimli çocukların hayatına dokunmak istedim.

Ailelerimizden sıkça gelen bir soru var: “Otizmli çocuğum ile bol bol oyun oynamam istendi. O, oyun oynamada isteksiz, ben de nasıl oynayacağımı bilmiyorum. Nerden başlamak gerekiyor?” Bunu merak eden ailelerimize ne önerirsiniz?

Benim de sıkça karşılaştığım sorulardan biridir. Çocuklar oyuna hiçbir zaman isteksiz olmazlar fakat tipik gelişen çocuklara nazaran atipik gelişen çocukların oyun becerileri biraz daha farklıdır. Oyun deyince bizlerin aklına hemen; birlikte araba sürme, bebek sallama, saklambaç, kör ebe gibi oyunlar geliyor ve çocuğun da yaşıtları ile kendiliğinden bu oyunlara katılım sağlamasını istiyoruz. Oysa atipik gelişen çocuklar oyunlarda ve rutinlerde farklı nesnelere, materyallere karşı ilgi gösterebiliyor. Burada yapmamız gereken çocuğun ilgisinde ne varsa, o materyali oyuna dönüştürmek olmalıdır. Örnek verecek olursak, çocuk elindeki ipi amaçsızca sallıyor ise birliktelik yaratarak ipe boncuk takmaya teşvik etmek (ben merkezli oyun) ya da beraber ip çekme oyunu oynamak (ilişkisel oyun) gibi oyunlar tercih edilebilir. Bu sayede, ebeveynler çocuklarının dikkatini bu yöne çekerek onları oyunun içerisine katmayı hedefleyebilirler.

Otizmli çocuklar ile oyun oynamak neden önemlidir?

Otizm, nörogelişimsel bir farklılıktır. Bu nedenle otizmli çocukların ilgileri ve oyun tercihleri, tipik gelişim gösteren akranlarından farklılık gösterebilir. Oyun oynamak, çocukların bedensel, duygusal, sosyal ve zihinsel gelişimlerine önemli katkılar sağlar. Araştırmalar, oyun oynamanın sinir hücrelerinin ve sinaps bağlantılarının gelişimine yardımcı olduğunu da göstermiştir. Nöro-gelişimsel farklılıklarda oyun, en güçlü aracımızdır.

Otizmli çocuklar için en iyi oyun türleri ve özel oyun örnekleri hangileridir?

Bu soruya genel bir cevap vermek istiyorum. Biliyorsunuz ki, her çocuğun gelişimi farklıdır. Çocuğun gelişimsel yaşına uygun oyunlar tercih edilmelidir. Ben merkezli oyunlar, sembolik oyunlar, yapılandırılmış oyunlar duyusal oyunlar ve hareketli oyunlar gibi.  Özel oyun örneği vermek gerekirse; günümüzde yaygın ve popüler olarak farklı gelişen çocuklarda floortime modeli uygulanmaktadır. Bu yaklaşımda çocuğun ilgisi takip edilerek çocuğun dünyasına ulaşılmaya çalışılır.

Yapılandırılmış oyunlar ile serbest oyunlar arasında otizmli çocuklar için farklar nelerdir?

Yapılandırılmış oyunda, oyunu terapist yönetir. Çevresel düzenlemeleri ve kullanılacak materyalleri seçerek çocuğu oyunun içine çekmeyi hedefler. Bunu yaparken jest, mimik ve beden dilini iyi kullanması gerekir ki, çocuk ile ortak dikkati kurduktan sonra öğretimlerini oyunun içerisine saklayabilsin ve çocuğun oyun ile öğrenmesini sağlayabilsin. Serbest oyunda ise bir öğretim yoktur. Her iki taraf keyifli bir şekilde zaman geçirir. Çocukların en sevdiği oyun türlerinden biridir.

Aileler otizmli çocukları ile nasıl daha etkili vakit geçirebilirler?

Aileler, çocuklarını çok iyi tanımalı ve ilgi alanları ile rutinlerini dikkatle takip etmelidir. Oyunda zorlama olmaz. Çocuk istemediği halde, oyuncak arabayı alıp “Hadi gel bakalım, seninle araba oynayacağız!” demenin zorlama olabileceği unutulmamalıdır. Çocuğun dikkatini çekerek oyuna dahil etmeli veya ilgilendiği materyal üzerinden oyun üretmelidir. Daha önce verdiğim örneklerde olduğu gibi… Eğer dikkat süresi azsa, öncelikle ortak dikkati geliştirmeye odaklanılmalı ve her gün biraz daha artırmak için oyun süresi uzatılmalıdır.

Oyun oynarken kullanılan oyuncaklar ve materyaller otizmli çocuklar için ne kadar önemlidir? Hangi tür oyuncakları önerirsiniz?

Biliyorsunuz ki, farklı gelişen çocukların oyunları ve materyal seçimleri tipik gelişen çocuklara göre daha tek düze ve rutin olabilir. Seçeceğimiz materyallerin çocuğun gelişim yaş düzeyine uygun olması ve öğretici olması gerekir. Amacımız; çocuğu tek düze oyun rutininden çıkarmak, farklı oyuncakları keşfetmesini sağlamak, hayal dünyasını genişletmek ve sembolik oyuna geçiş yapmasını desteklemektir. Ailelerime önerdiğim oyuncak ve materyallerin ilişkisel ve etkileşimi arttıracak, birliktelik sağlayacak önem veririm. Mesela kutu oyunları (dikkat, dil konuşma, sosyal) , evcil hayvanlar, meyveler, sebzeler gibi sembolik oyun dönemine geçişini sağlayacak oyuncak ve materyallerdir. Slime, oyun hamuru, köpük, kese içerisine konulmuş bakliyatlar, ışıklı ve görsel (duyusal) oyuncak ve materyallerdir.

Aile içi oyun aktiviteleri nelerdir ve bu aktiviteler çocukların gelişimine nasıl katkı sağlar?

Otizmli çocukların çoğu hareketlidir ve duyusal oyunlardan haz olma olasılıkları da yüksektir. Bu nedenle ben ailelere genellikle hareketli oyunları tavsiye ederim. Saklambaç, el ve ayakla oynanan top oyunları, çocuğun vücudunu regüle edebilecek hamburger oyunu (yetişkin çocuk ile arasına bir yastık koyarak sarılır) gibi oyunları önerebilirim. Bu tarz oyunlar çocuğun motor becerilerini ve dikkat süresini de uzatır.

Otizmli çocukların motor becerilerini geliştirmek için hangi tür oyunlar ve aktiviteler tavsiye edersiniz?

Motor becerileri iki gruba ayırıp açıklarsak konuyu biraz daha derin ele almış oluruz.

Kaba motor becerisi; büyük kas grupları ile yapılan hareketlerdir. Kaba motor becerileri örnekleri arasında;  yürümek, emeklemek ve zıplamak bulunur.

İnce motor becerileri ise; küçük kas grupları kullanılarak yapılan hareketlerdir. El ve parmaklardaki kasları yöneterek gerçekleştirilen hareketleri örnek verebiliriz.

Motor becerilerin ne olduğu biraz olsun anlaşıldıysa şu oyunları önerebilirim:

Topla ve at: çocukların belirli bir hedefe topu isabet ettirmesi.

Yürüyüş parkuru: minder, basamak ve çeşitli engellerin üzerinden büyük adımlar atmak veya atlamak.

Zıpzıp: Trambolin veya esnek zeminde çocuğun sıçrama yaparken elindeki nesneyi kutuya veya hedefe atması.

Kürek ve kova oyunu: Çocuğun kova ve küreği kullanarak nesne aktarımı yapabilmesi.

Dans etme oyunu: Müzik eşliğinde yetişkini taklit ederek vücut koordinasyonunu sağlaması.

Cımbızlama oyunu: Boş tuzluğun içerisine uçları kesilmiş kürdanları doldurması oyunu.

Makarna oyunu: Yüzük makarnayı ayakkabı bağcığına veya çöp şişe takması.

Hamur oyunu: Evde yapılmış ekmek hamuruna kürdan batırması.

Grup oyunlarının otizmli çocukların sosyal etkileşim becerilerini nasıl geliştirdiğini düşünüyorsunuz?

Grup oyunları sosyal etkileşimi gözle görülür şekilde desteklemektedir ve her çocuk hazır olduğunda muhakkak grup oyunlarına katılım göstermelidir.  Çocuğun taklit becerileri istenen düzeyde, ifade edici dil becerileri gelişmiş, hazır bulunuşluk düzeyi iyi ise bireysel eğitimleri destekleyebilmek adına grup ve takım oyunlarına kesinlikle katılmalı. Yalnız çocuğun yürütücü işlevlerinde takvim yaşına yakın olmasına dikkat edilmesi gerekir ki, grup oyunlarındaki motivasyon ve başarısı artsın.

Aileler, çocuklarını çok iyi tanımalı ve ilgi alanları ile rutinlerini dikkatle takip etmelidir.

Aileler otizmli çocukları ile oyun oynarken işin içine teknoloji girebilir mi? Bu konu hakkında ne düşünüyorsunuz?

Eğer ki, oyundan bahsediyorsak iletişimin ve etkileşimin karşılıklı olması gerekir. İşin içerisine tablet veya telefon girdiği zaman tek taraflı iletişime dönmüş olur. Düşünsenize karşınızda sürekli anlatan bir ekran var ama siz hiçbir şekilde cevap vermiyorsunuz, ne kadar sıkıcı değil mi? Telefon ve tabletin olduğu yerde oyun olmaz.

Otizmli çocuklarla oyun sırasında karşılaştığınız zorluklar nelerdir? Bu zorlukları aşmak için neler yapıyorsunuz?

En sık karşılaştığımız zorluklar, oyundan kaçış davranışı, tek düze (otistik oyun), oyun kurma isteği, oyundan kopma, ebeveynlerden bir diğerini oyunda reddetme, yetişkinin oyun kurup dahil etmesini bekleme oluyor.

Bizler bu durumlarla karşı karşıya kaldığımızda sakin ve sabırlı davranıyoruz. Çocukla ortak dikkati arttırmayı hedefleyip oyunu genişletemeye çalışıyoruz. Örnek verecek olursak; çocuk yerde yatarak araba sürüyorsa model olup beraber emekleyerek araba sürmeye teşvik ediyoruz, çocuğa beceriyi kazandırdıktan sonra araba materyalinin yanına farklı bir materyal daha ekleyip oyunu genişletmeye çalışıyoruz. Dürtüselini kontrol edemeyen çocuklar da ise (Hayır, yapma, dur) kelimelerini kullanmadan çocuğu tekrar oyuna çekip motivasyonunu arttırmayı hedefliyoruz. Çocuk oyunda kalmakta zorlanıyor ise farklı bir etkinliğe geçiş sağlıyoruz.

Ebeveynlerin otizmli çocukları ile oyun oynarken karşılaşabilecekleri en yaygın sorunlar nelerdir? Bu sorunları nasıl çözebilirler?

Ailelerin bize en sık ilettiği sorunlar, çocuğun akranlarıyla iletişim ve oyun kuramaması ile ebeveyne karşı davranış problemleri (vurma, tükürme, ağlama, kriz vb.) oluyor. Aileler, çocuklarını akran iletişimine zorlamamalı, davranışlarını dikkatle gözlemlemeli ve buna göre bir yol izleyerek hareket etmelidir. Problem davranışlar, oyun öncesinde söndürülmeli ve akran iletişimi yavaş, sakin, emin adımlarla geliştirilmelidir. Çocuk problem davranışlar sergilediğinde, ebeveyn kaygılanmadan ve endişeye kapılmadan krizi anını iyi yönetmelidir. Oyunlar, çocuğun motivasyonunu artıracak ve kısa süreli olacak şekilde planlanmalıdır.

Son olarak bu oyunları eğlenmek için de oynuyoruz değil mi? Ailelerin bunu unutmaması için neler tavsiye edersiniz?

Hem eğlenmek hem de öğretim yapmak için oyun oynuyoruz ama eğlenmek ve birlikte zaman geçirmek en önemlisidir. Çocukla çocuk olunmaz deyiminin tam tersini yapıyoruz ve çocukla çocuk olup eğleniyoruz Çocuğa onunla keyifli zaman geçirdiğimizi belli etmeli, oyunu terapistin verdiği bir ödev olarak görmemeliyiz. Oyunun en büyük kuralı iki tarafın da keyif alması olmalıdır. Çocuğumuzla empati kurup, onun dünyasına girmenin bir yolunu bulmalıyız. Nasıl ki, her yetişkinin bir mesleki uğraşı var ise çocuğun da gerçek uğraşı da oyundur.