ÇOCUĞUM NEDEN KONUŞMUYOR?

Çocukların ne zaman konuşması beklendiğini, otizm belirtisi olarak konuşmada gecikmeyi ve otizm dışında müdahale gerektiren diğer gecikmeleri Çocuk ve Ergen Psikiyatristi Doç. Dr. Emel Sarı Gökten ile konuştuk.

Konuşma gecikmeleri kaç yaşa kadar normaldir?

Normal beyin gelişimine göre 1 yaşındaki bebeklerin anlamlı kelimeler kullanmaya başlaması, 2 yaşa geldiğinde en az iki kelimeyi bir araya getirerek cümle kurması, 3 yaşında ise en az üç kelimeli cümlelerle anlamlı biçimde iletişim kurmaya başlaması beklenir. 1 yaştan itibaren anlamlı kelimelerin sayısının her geçen ay 5-10 kelime şeklinde artması ve 2 yaş civarında yaklaşık 200 kelimelik bir dağarcığının olması gerekir. Dil ve konuşmanın gelişiminde bu yaş sınırlarının dışına çıkan her gecikme ciddiyetle değerlendirilmelidir.

Konuşmadaki gecikmelerin otizmin belirtisi olabileceğini gösteren işaretler nelerdir?

Dil ve konuşma gecikmesinin otizmin belirtisi olduğu durumlarda çocukta gözlemlenen başka önemli belirtiler de bulunur. Bu belirtiler çocuğun ismine tepki vermemesi ya da tutarsız tepki vermesi, göz temasını az kurması, 1 yaşı geçmesine rağmen sorulan basit nesneleri işaret parmağını kullanarak göstermemesi, ‘miş’ gibi oyun oynamaması (bebeğini uyutma, yemek yedirme gibi), sallanma, kendi etrafında dönme, parmak ucunda yürüme gibi tekrarlayıcı hareketler yapması, akranlarına ve diğer insanlara ilgi göstermemesi gibi belirtilerdir. Aynı zamanda bu belirtilerin çocuğun yaşına uygun tutarlılıkta olmaması da otizm için risk faktörüdür, yani çocuğun belli zamanlarda ismine biraz bakması ya da isteyince göz temasını daha uzun kurması gibi durumlar da otizmi dışlamaz.

Ailenin konuşma gecikmesi ile ilgili ilk hangi uzmana gitmesini tavsiye edersiniz? Ne zaman başvurmalı?

Aileler çocukta dil ve konuşma gecikmesinden şüphelendiklerinde ilk önce çocuk psikiyatri ya da çocuk nöroloji hekimlerine başvurmalıdırlar. Gecikmenin düzeyi, eşlik eden diğer nörolojik ve psikiyatrik belirtiler ve altta yatan nedenler ayrıntılı bir muayene ve değerlendirme ile saptanmalıdır. Başvuru zamanı, gecikmenin farkına varıldığı en erken zamandır.

Otizm dışında müdahale gerektiren diğer konuşma gecikmeleri neler olabilir?

Konuşma gecikmelerinin altında otizm dışında başka nedenler de yatabilir. Bu nedenlerden en başta akla getirilmesi gereken çocuğun herhangi bir işitme kaybı ya da azlığı olup olmadığıdır. Böyle bir durumdan şüpheleniliyorsa bir kulak burun boğaz uzmanına başvurmak gerekir. Zeka geriliği ya da serebral palsi gibi durumlarda da konuşma gecikmesi görülebilir. Bazen çocuktaki konuşma gecikmesi, ilerleyen yıllarda tanısı konacak özgül öğrenme bozukluğunun öncü belirtilerinden olabilir.

Dil gecikmesi dışında çocuğun işaretler ve hareketleri kullanarak iletişim kurması neden önemli?

Dil ve konuşma gecikmesi dışında çocuk işaretler ve beden hareketlerini kullanarak iletişim kuruyorsa bu bizi otizm tanısından uzaklaştırır. Çünkü bu durumda çocuğun sosyal etkileşim kurmaya çalıştığını düşünürüz. Otizmde çocuk sosyal etkileşime isteksizdir, iletişime geçmez, karşısındakiyle bir uzlaşma çabası yoktur. Bu çabanın olması çocuğun sosyal etkileşim kurmaya çalıştığını ancak bunun için dil ve konuşma becerilerini kullanmakta zayıflığının olduğunu gösterir. Bu durum bazı nörolojik problemlerde ve gelişimsel konuşma gecikmesinde karşımıza çıkar.

Çocuğun konuşmayı aniden kesmesi her zaman otizm belirtisi midir? Bu bağlamda selektif mutizmi de biraz açabilir misiniz?

Otizmde belirtiler yaşamın ilk aylarından itibaren tedricen belirginleşen belirtiler şeklinde olabileceği gibi, bazen de 1,5-2 yaşa kadar normal gelişimsel özellikler gösteren çocuğun dil ve sosyal etkileşim becerilerinin gerilemesiyle de ortaya çıkabilir. Bu ikinci durumda çocuk bazı kelimeleri hatta basit cümleleri söylemeye başladıktan sonra 2 yaş civarı bu kelime ve cümleler tamamen yok olur, çocuk içine kapanır. Çocuğun kazandığı dil ve konuşma becerilerini aniden kaybetmesi durumunda mutlaka bir çocuk nöroloğuna başvurmak gerekir, çünkü bunun altında birtakım nörolojik hastalıklar yatıyor olabilir.

Selektif mutizmde ise çocuğun dil ve konuşma özellikleri tamamen normal ilerler, ancak anne ve babası ve tanıdığı kişilerle gayet güzel iletişim kurabilen çocuk, yabancılar arasında iken asla konuşmaz. Hatta işaret ve hareketlerle iletişim kurmaya, beden dilini kullanmaya bile direnç gösterebilir.

Selektif mutizm ve otizm arasındaki farklar nelerdir?

Selektif mutizmde çocuğun dil ve konuşma gelişimi yaşına uygun ilerler, genellikle 3 yaş sonrasında ailesi dışındaki insanlarla konuşmama davranışı görülür. Çocuk, anne ve babası ile birlikte iken tamamen kendi yaşına uygun dil ve konuşma özelliklerine sahiptir. Tekrarlayıcı hareketleri yoktur. Otizmde ise çocuğun dil ve konuşma gelişimi ailesi ile birlikteyken de yaşının gerisindedir. Ayrıca otizme özgü, eşlik eden diğer belirtiler de gözlenir.

Konuşma geriliği ve otizm nasıl ayırt edilir?

Otizmde çocukta dil ve konuşma geriliğinin yanı sıra başka belirtiler de bulunur. Konuşmanın dışında da sosyal etkileşim ve iletişim becerilerinde gerilik vardır. Çocuğun ismine tepkisi tutarsızdır, göz teması kısa sürelidir, kendi dünyasında yaşıyor gibidir, akranlarına ve yetişkinlere ilgisi zayıftır, işaret etmeyi sadece isteklerini göstermek için kullanır ve sallanma, kanat çırpma, kendi etrafında dönme gibi tekrarlayıcı davranışları olur.

Otizmin eşlik etmediği dil ve konuşma gecikmelerinde ise çocuk akranları ve diğer insanlarla iletişim kurmak ister, onlara yaklaşır, gülümser, ancak dil ve konuşma becerilerini yaşına uygun düzeyde gösteremez.

Özel bir durumu olmadığı halde dil ve konuşma gecikmesi olan çocuklar var mı?

Gelişimsel dil ve konuşma gecikmesi, eşlik eden başka bir psikiyatrik ya da nörolojik hastalık, işitme azlığı ya da başka bir bilişsel problem olmadığı halde konuşmanın geciktiği durumlarda konulan tanıdır. Ancak gelişimsel konuşma gecikmesinde bile çocuğun bir çocuk psikiyatristi ya da çocuk nöroloğu tarafından değerlendirilmesi uygundur. Başka bir sorun olmasa bile konuşmanın gecikmesi, ilerleyen yıllarda görülebilecek özgül öğrenme bozukluğunun ilk işaretlerinden biri olabilir.

Tablet, TV ve Telefon dil gelişimi için zararlı mı?

Çok erken yaşlardan itibaren çocukların çok fazla sürelerle ekrana maruz kalması dil gelişimi açısından zararlıdır. Dil ve konuşmanın çocukta sağlıklı ilerleyebilmesi çocuğun ailesi ile sosyal etkileşim ve iletişim içerisinde olması, bolca görsel, işitsel, dokunsal ve kinestetik uyaran alması ile mümkündür. Ekrandaki tek taraflı sözel etkileşim çocukların beyninin erken dönemde alması gereken zengin uyaranlardan mahrum kalmasına neden olur. Bu durumda yatkınlığı olan çocuklarda otizm belirtilerinin otaya çıkması hızlanır. Otizme yatkınlığı olmayan çocuklarda ise dil ve konuşma gelişiminin, sosyal etkileşim becerilerinin ve fiziksel sağlık durumunun yaşıtlarından geri kalmasına neden olur.