AÇIK HAVA OYUNLARI VE OTİZM

Otizmli çocuklar açık havada oynayarak hangi becerileri çalışabilir? Nelere dikkat edilmeli? ABA Program Koordinatörü, Aile Danışmanı / Psikolog Elif Sanal Çalık yazdı.

Oyun, çocukların yaşamında çok önemli bir yere sahiptir. Öyle ki, bazen uyku ve gıda gibi temel ihtiyaçların bile önüne geçebilir. Hayatın her alanında karşımıza çıkar. Açık hava da oyunların karşımıza çıktığı alanlardan biridir.

Peki, oyun nedir? Oyun belli bir amacı olsun ya da olmasın, her durumda çocuğun isteyerek ve hoşlanarak yer aldığı, fiziksel, bilişsel, dil, duygusal ve sosyal gelişimin temeli olan, gerçek hayatın bir parçası olan bir etkinliktir. Ayrıca çocuklar için en etkin öğrenme sürecidir.

Bahçe veya sokakta oynanan oyunlar çocukların fiziksel, sosyal ve iletişim becerilerine katkıda bulunur. Büyük kas hareketlerinin en iyi yapıldığı yer de dışarısıdır.

Otizmli çocuklar için de dışarıda oynamak, sosyal etkileşim becerilerini destekleyerek olumlu davranış potansiyellerini arttırmaya yardımcı olur. Ancak bu oyunlar çocuğa daha fazla tercih imkanı tanımasının yanında dikkatin dağılmasına sebebiyet verecek bir çok unsura da sahiptir. Bunların başında gürültü kirliliği, çeşitli kokular, parlak güneş ışığı ve etrafta var olan ancak kontrol edilemeyen çok fazla görsel girdi gelir.

Bu kadar çok duyusal girdi aşırı bilgi yüklemesi yaparak çocuğu şaşkına çevirebilir. Çocuk, dikkatini bir nesneden başka bir nesneye kaydırmakta zorlanabilir. Kısacası dikkatini verme ve dikkatini sürdürme konularında sıkıntı yaşayabilir. Ayrıca, bazı durumlar, örneğin arı sesi korna sesi otizmli çocukta kaygıya neden olabilir. Kaygı, herhangi bir oyuna başlamadan önce öfke nöbetlerine veya sınırlı takıntılı davranışlara dönüşebilir.

Bu nedenle çocuğu dışarı çıkarmadan önce aşağıdaki durumların gözden geçirilmesi salık verilmektedir:

• Beklenmedik, ani gelişen gürültülerden (uçak sesi gök gürültüsü gibi) oluşan rahatsızlığı engelleyebilmek veya azaltabilmek için dışarı çıkarken kulaklık kullanılabilir.
• Hava çok sıcaksa ve güneşliyse çocuğa şapka ve gözlük giydirilebilir. Güneş kremi sürülebilir. Güneş şemsiyesi dışarı çıkarken alınabilir.
• Çocuğun kokulara karşı hassasiyeti varsa dışarı çıkmadan önce etraftaki kokular (barbekü, vb.) kontrol edilebilir.
• Böcekler bir problem oluşturuyorsa, çocuğun ve yanındaki kişinin giydiği kıyafetin rengi önem kazanmaktadır. Örneğin arılardan korunabilmek için sarı renk giyilmemesi gerekir.

Ayrıca, koordinasyonu zayıf, sakar çocuklar için dışarısının fiziki koşulları da önemlidir. Olası kazalardan korunabilmek için giyilen kıyafetlerin niteliğine de dikkat etmek gerekir. Örneğin, hava sıcak da olsa bacakları ve dizleri koruyabilmek için şort yerine ince, pamuklu pantolon giydirilmesi gerekebilir.

Bunların yanı sıra, açık hava oyunlarının çocuklar üzerinde birçok yararı bulunur. Sağlıkla ilişkili faydaları

da tüm çocuklar için ortaktır. Dışarıda oynamanın faydaları şu şekilde sıralanabilir:

• Fiziksel oyunlarda otizm li çocuklara kardeşleri ve arkadaşları ile etkileşimlerini arttırma ve oyun oynama fırsatı verir.

• Hiperaktif çocuklara enerjilerini boşaltabilecekleri bir alan sağlar. Bu da, çocukların gece uykularının kalitesini arttırabilir.
• Dışarısı, su oyunlarını ve sanatsal aktiviteleri özgürce deneyebilme imkanı verir.
• Çevrenin kontrolünü sağlamayı ve çok fazla duyusal girdi ile baş edebilme imkanı sunar.
• Dengeyi sağlama ve farklı dokulu zeminlerde hareketi koordine edebilme gibi fiziksel beceriler için dışarısı iyi bir pratik alandır.

Oyun Alanı

Açık hava etkinlikleri için oyun alanları çeşitli şekillerde hazırlanabilir. Örneğin; merdiven, tahta döşemeler, zıplama tahtaları, tırmanma duvarı donanımları oluşturulabilir. Bunun yanında çeşitli genişliklerde ve uzunluklarda yürüme tahtaları yerleştirilebilir. Yeniden düzenlenebilen, çıkarıp takılabilen donanımlar tercih edilmelidir. Pin pontopundan çok daha büyük boyuttaki topa kadar, çeşitli ebatlarda toplar kullanılabilir. Ayrıca, güvenlik açısından çocukların gözlemlenebilmesi için oyun alanının görüş mesafesinde olması da önemli bir faktördür.

Bunların yanında, çocukların düşmeleri durumda olası kazaları önlemek için yüzey uygun bir malzeme ile kaplanabilir. Kum, parçalanmış lastikler veya bezelye çakıl ile zemin kaplanarak çocukların yumuşak bir şekilde düşmelerine yardımcı olabilir.

Açık alanda oyun oynamak çocukların giyinme becerilerini pratik etmelerine de olanak tanır. Ceketlerini nasıl çıkaracaklarını, askıya nasıl asacaklarını öğrenmelerine fırsat sunar. Bu nedenle, dışarıda çocukların tek başlarına giyip çıkarabilecekleri kıyafetleri tercih etmek faydalıdır.

Açık Hava Oyunları ve Otizm

Otizmli çocuklar, açık hava oyunları ile çeşitli hareketleri yapmaya cesaretlendirilebilir. Örneğin; •  Çocuğu, yavaş bir şekilde salıncakta sallayarak şarkı söylenebilir. Hareketler ile şarkının sözleri eşlenerek çocuğun dil becerilerinin gelişmesine katkıda bulunulabilir.

• Diğer çocuklarla etkileşimle, olacak şekilde kum havuzu ile nasıl oynaması gerektiği öğretilebilir.
• Oyun etkinliklerinin içerisine duyusal çalışmalar eklenebilir. Örneğin, çimlerde veya kum havuzundan misket toplama gibi.
• Çocuğun kendini aşırı derecede uyardığı görülürse, rahat bir yerde oturtularak ve sakin bir ses tonuyla konuşarak sıkı sıkı sırtı ovulabilir.
• Çocuğun ayakkabıları çıkartılarak kum havuzunun içinde ayak izleri oluşturulabilir. Çocuğun ayak izleri ile yanındaki kişinin ayak izleri karşılaştırılabilir. Kum havuzuna su eklenerek kaleler yapılabilir.
• Sınıftaki akranları tarafından aktivitelere, örneğin kum havuzu ile oynamaya katılması sağlanabilir.

Ayrıca aşağıdaki oyunlar ve etkinlikler çocuklar için uyarlanabilir.

Zemine Çizilerek Oynanabilecek Oyunlar

• Zemine bir daire çizilir sırayla dairenin içine zıplanır sonra da dışına zıplanır. Bu etkinlikesnasında kafiyeli cümleler kurularak dikkat çekilebilir. • Tebeşirle zemine bir şeyler çizmek erken okuryazarlık becerilerinin gelişmesine katkıda bulunur. Örneğin, zemine noktalar konularak çocukların o noktaları birleştirerek dalgalı veya zig zag çizgiler oluşturmaları beklenebilir.
• Zemine tebeşirle farklı şekiller çizmek adı söylenen şekle zıplaması konusunda çocuğu cesaretlendirebilir. İlk olarak tek şekille başlanır daha sonra yeni şekiller eklenerek oyuna devam edilebilir. Etkinliğe farklı boyutlarda ve renklerde şekiller ve nesneler (armut koltuk, tüylü ayıcık, tuğla vb.) eklenerek alıcı dil becerileri açısından da oyun renklendirilebilir. Örneğin, bir çocuğa ‘ayıyı ufak dairenin içine koy veya armut koltuğu sarı üçgenin üstüne koy’ denilerek oyun devam ettirilebilir. Oyun içerisinde çocuğa sözel olarak veya başka şekillerde pekiştireçler verilmelidir.
• Tebeşirle zemine çizerek oynanabilecek oyunlardan bir diğeri ise, yılan oyunudur. Zemine yaklaşık iki metre uzunluğunda kıvrımlı yılan resmi çizilir. Oyuncular sırasıyla ellerindeki gazoz kapaklarını yılanın kuyruğundan başlayarak başına doğru belirlenen sayıda kapağı parmak hareketiyle ittirerek getirmeye çalışırlar. Kapağı çizgiden dışarı çıkaran kişi oyuna tekrar başlatılır. Yılanın başına ilk ulaştıran kişi ise oyunu kazanır. Bu oyunu oynarken zorlanabilecek çocuklar için ilk başta yılanın uzunluğu kısa tutulabilir. Ayrıca kıvrımlı değil düz çizilebilir. Oyun, çocukların gelişimine göre uyarlanabilir. Bu oyun, çocuğun ince motor ve iletişim becerileri alanında destekleyen bir oyundur.

Topları Hedefe Atmak

• Geniş bir plastik leğen veya saklama kutusu su ile doldurulur. İçine sırayla top atılır. Su dolu leğenin içine top atılırken kafiyeli diyaloglar oluşturulabilir. Örneğin, “Can topu at, haydi kovaya fırlat” gibi.

Kum Oyunu

• Islak kumun rahatsız edici özelliğinden dolayı kum oyunlarına ilk olarak kuru kum ile başlanmalıdır. Ayrıca kum ile oyunlar oynarken çocuğun ellerini silmek için havlu da bulunmalıdır. Çocuğa oynaması için bir veya iki adet kap, kürek ve huni de verilmelidir. Çocuk, kumu huni ile kaba dökerken veya kumun parmaklarının arasından akışını kendini kaybetmişçesine izleyebilir. Bu duruma biraz müsaade edilip daha sonra çocuğun dikkati nazik bir şekilde yeniden oyuna odaklanmalıdır.
• Kum oyunları kumdan kaleler yapılarak devam ettirilebilir. Üç kale yaptıktan sonra bir müddet çocuğun kalelerin önünde zıplamasına müsaade edilebilir.
• Eğer çocuk yollardaki çalışmaları, vinçleri, kepçeleri, vb. aletleri izlemeyi seviyorsa kum havuzu bunlarla gerçekçi bir şekilde oynaması için iyi bir fırsattır.

Sanat Çalışmaları

Açık alanlar çocuklara boyalarla, sıvı ürünlerle, kirlilik veya dağınıklık kaygısı yaşamadan çalışma imkanı veren uygun yerlerdir. Açık alanlarda yapılacak etkinliklere birkaç örnek olarak;

Garaj ya da kulübe duvarının bir tarafı duvar kağıdı gibi genişçe bir kaplama kağıdı ile kaplanır. Çocuğa boyacıların resim fırçasından verilerek kağıda büyük şekiller, uzun dalgalı çizgiler veya rastgele şekiller çizmesi için fırsat tanınır. Daha sonra öğretmen tarafından basit bir şekil çizilerek çocuğun kopya etmesi beklenebilir.

• Çocuğa boyacıların küçük rulo boya fırçası verilerek bir yandan fırçaya yeterli baskı uygulaması bir yandan da boyaçizim yapması çocuk için eğlenceli olabilir.
• Çeşitli uzunluklarda yaklaşık yirmi adet ip bir süpürgenin sapına bantlanarak dağınık saç görüntüsü verilir. Süpürgenin sapı boyalı suya daldırılarak çocuğun oyun alanının zeminini paspaslanması sağlanır.

DENGE VE KOORDİNASYON OYUNLARI

Atlama Tahtası

• Atlama tahtası herhangi bir şeyden (tuğlalardan, halı karolarından, ahşap parçalarından) oluşturulabilir. Çocuğun yeteneğine göre atlama tahtasının nasıl ve ne yükseklikte oluşturulabileceğine karar verilmelidir. Atlama tahtalarının zeminden ayırt edebilmesi için tahtalar parlak renklerle boyanabilir.
• Atlama tahtası ekstra ilgi çekici materyaller ve öğelerle zenginleştirilebilir. Örneğin, her atlama tahtasının üzerine ev veya kedi gibi resimler yapıştırılabilir. Oyunu daha heyecanlı kılabilmek için “İçinde yaşadığımız şeyin üzerine bas” gibi ifadeler kullanılabilir. Bu oyun kelimeler ve sayılar ile de zenginleştirilebilir.

Açık Havada Yetişkin Rolü Oynama Çocukların bazen evde oyuncaklarla oynadıkları rol oyunları yeterince keyifli olamayabilir. Dışarısı, bu rol oyunlarını oynayabilmek için daha fazla imkan sunabilir. Örneğin;

• Çiçekleri sulamak
• Saksılara çiçek ekmek
• Bahçe masa ve sandalye takımlarını yıkamak
• Arabayı bisikleti yıkamak
• Pencereleri yıkamak
• Bahçeyi süpürmek

Dikkat edilmesi gereken bir nokta, yukarıdaki etkinlikleri gerçekleştirmeden önce çocuğa ayrıca materyaller sağlanmalıdır.

Trambolin

Trambolinde zıplamak çocuklar için keyifli bir aktivitedir. Trambolini daha keyifli bir hale getirmek için:

• Sıçrama anlarında alkış yapılabilir veya sayılabilir
• ‘Devam et’ ve ‘dur’ oyunu oynanabilir.
• Sıçraması için çocuğun favori müziği çalabilir. Müzik durduğunda çocuğunda durması müzik başladığında ise sıçraması istenebilir.
• Sıçrama zamanlarında yavaşça ezberden kafiyeli bir şarkı söylenebilir.

Kış Mevsiminde Açık Alanda Oyun Oynamak

Çocuklar için sonbahar ve kış mevsimi açık alanlarda yılın eğlenceli zamanlarına dönüşebiliyor. Soğuk havalar otizmli çocukların tercihleri arasında yer almaktadır.

• Kuru yaprakları bir araya toplayarak eğlenceli aktiviteler yapılabilir. Örneğin, yürürken yaprakların çıkardığı sesler dinlenebilir.
• Kuru yapraklar üzerinde zıplayarak veya kuru yaprakları fırlatarak ‘hazır ol devam et’ oyunu oynanabilir.
• Kuru yapraklar ile oynamanın yanında karda ayak izlerini çıkarmak da dışarıda yapılabilecek eğlenceli bir aktivite olabilir.
• Karla ilgili fotoğraflar veya videolar çekilerek daha sonraki bir zamanda üzerinde konuşulabilir. Son olarak, dışarıda yapılabilecek etkinliklerle ilgili dikkat edilmesi gereken bir diğer nokta oyunların çocuğu motive edecek, çevresindekilerle etkileşime sokacak, görsel ve duyusal olarak da tatmin edecek nitelikte olması gerektiğidir.