Otizm Spektrum Bozukluğu (Ücretsiz İndirme)
Bu yayın Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı Engelli ve Yaşlı Hizmetleri Genel Müdürlüğü tarafından “Otizm Spektrum Bozukluğu Ulusal Eylem Planı Taslağı Çerçevesinde Gerçekleştirilecek Olan
Farkındalık ve Bilgilendirme Seminerleri Projesi” kapsamında 2015 yılında bastırılmıştır.
Editör
Prof. Dr. Atilla CAVKAYTAR
Yazarlar
Doç. Dr. Şerife YÜCESOY ÖZKAN
Doç. Dr. Yasemin ERGENEKON
Yrd. Doç. Dr. Aysun ÇOLAK
Yrd. Doç. Dr. Özlem KAYA
Dil ve Anlatım Uzmanı
Yrd. Doç. Dr. Serap CAVKAYTAR
İÇİNDEKİLER
BÖLÜM 1 – OTİZM SPEKTRUM BOZUKLUĞUNU ANLAMAK ……21
1.1. GİRİŞ ……21
1.2. TANIMI …….22
1.3. TARİHÇESİ ……23
1.3.1. 1940-50: Otizm Teriminin Ortaya Çıkışı ……24
1.3.2. 1950-60: Nedenlere İlişkin İlk Çalışmalar ….26
1.3.3. 1960-80: Kurumsallaşma (Eğitim-Öğretim Çalışmaları) …..27
1.3.4. 1980-2000: Tanılama ve Tıbbî Çalışmalar ….29
1.3.5. 2000-Günümüz: Yeni Milenyum (Bilimsel Dayanaklı Uygulama Yaklaşımı) …….31
1.4. OLASI NEDENLERİ (ETİYOLOJİSİ) VE RİSK ETMENLERİ ….32
1.4.1. Olası Genetik, Nörobiyolojik ve Nörolojik Nedenler ……34
1.4.2. Olası Çevresel Nedenler ….36
1.4.3. Olası Ailesel Nedenler …37
1.4.4. Risk Etmenleri …..39
1.5. YAYGINLIK ……40
1.6. FARKINA VARMA VE ERKEN BELİRTİLERİ …….41
1.7. ÖZELLİKLERİ …….44
1.7.1. Sosyal Etkileşimdeki Yetersizlikler …..46
1.7.2. Dil ve İletişim Becerilerindeki Yetersizlikler …….46
1.7.3. Takıntılı ve Sıradışı Davranış Örüntüleri …….47
1.8. ÖZET ……49
KAYNAKÇA ….52
BÖLÜM 2 – OTİZM SPEKTRUM BOZUKLUĞU OLAN BİREYLERİN DEĞERLENDİRİLMESİ ……..59
2.1. GİRİŞ ……59
2.2. TARAMA …..60
2.2.1. Birinci Düzey Tarama Araçları ……61
2.2.1.1. Erken Çocukluk Dönemi Otizm Tarama Ölçeği (Checklist for Autism in Toddlers – CHAT) …61
2.2.1.2. Değiştirilmiş Erken Çocukluk Dönemi Otizm Tarama Ölçeği
(Modified Checklist for Autism in Toddlers M-CHAT) …..62
2.2.1.3. Otistik Özellikleri Erken Tarama Soru Listesi
(The Early Screening of Autistic Traits Questionnarie – ESAT ) ……..62
2.2.1.4. İletişim ve Sembolik Davranış Ölçekleri – Gelişimsel Profili
(The Communication and Symbolic Behavior Scales – Developmental Profile – CSBS Checklist) ………62
2.2.1.5. Yaygın Gelişimsel Bozukluklar Tarama Testi – II – Birinci Aşama
(Pervasive Developmental Disorders Screening Test II – Stage 1 – PDDST II ) …….63
2.2.1.6. Erken Gelişim Evreleri Ölçeği (Ages and Stages Questionnaries – ASQ ) ….63
2.2.2. İkinci Düzey Tarama Araçları ……..63
2.2.2.1. İletişim ve Sembolik Davranış Ölçekleri Davranış Örneği
(The Communication and Symbolic Behavior Scales – Behavior Sample – CSBS Behavior Sample / SORF) .63
Engelli ve Yaşlı Hizmetleri Genel Müdürlüğü 9
2.2.2.2. Yaygın Gelişimsel Bozukluklar Tarama Testi – II – İkinci Aşama
(Pervasive Developmental Disorders Screening Test II – Stage 2 – PDDST II ) …….64
2.2.2.3. Sosyal İletişim Soru Listesi
(Social Communication Questionnaire – SCQ Autism Screening Questionnaire) ……..64
2.2.2.4. İki Yaş Otizmi Tarama Testi
(Screening Tool for Autism in Two – Year – Olds – STAT ) ……..64
2.2.3. Türkiye’de Kullanılan Tarama Araçları ….65
2.2.3.1. Erken Gelişim Evreleri Ölçeği (Ages and Stages Questionnaries – ASQ ) ….65
2.2.3.2. Denver Gelişimsel Tarama Testi II (Denver Developmental Screening Test II – DDST-II) …65
2.2.3.3. Ankara Gelişim Tarama Envanteri (AGTE) ………65
2.2.3.4. Gazi Erken Gelişimi Değerlendirme Aracı (GECDA) …66
2.2.3.5. CHAT …..66
2.2.3.6 M-CHAT …….66
2.3. TANILAMA ……66
2.3.1. Tıbbî Değerlendirme ……67
2.3.2. Tanılama Araçları ……68
2.3.2.1. Otizm Tanılayıcı Görüşme – Revize Edilmiş (Autism Diagnostic Interview – Revised (ADI-R) ) ….68
2.3.2.2. Otizm Tanılayıcı Gözlem Planı – Genel (Autism Diagnostic Observation Schedule – Generic / ADOS – G) ..68
2.3.2.3. Çocukluk Otizmi Dereceleme Ölçeği (Childhood Autism Rating Scale – CARS) ……..68
2.3.2.4. Gilliam Otizmi Dereceleme Ölçeği (Gilliam Autism Rating Scale – GARS) ……69
2.3.2.5. Sosyal Tepkisellik Ölçeği (Social Responsiveness Scale – SRS) (Constantino ve Gruber 2005) …….69
2.3.2.6. Otizm Davranış Kontrol Listesi (Autism Behavior Checklist: ABC) ……70
2.3.3. Türkiye’de Kullanılan Tanılama Araçları ……..70
2.3.3.1. Çocukluk Otizmi Dereceleme Ölçeği (CARS) …70
2.3.3.2. Gilliam Otizm Dereceleme Ölçeği -2 (GARS – 2 veya GOBDÖ – 2 TV) …..70
2.3.3.3. Otizm Davranış Kontrol Listesi (ABC) …70
2.3.4 Sınıflama …71
2.3.5. Tanı Ölçütleri ……72
2.3.6. Ölçütlerdeki Değişiklikler ……..74
2.4. DEĞERLENDİRME ………79
2.4.1. Otizm Spektrum Bozukluğunda Gelişimsel Değerlendirme ……79
2.4.1.1. Sosyal Becerilerin Değerlendirilmesi …..79
2.4.1.2. Dil ve İletişim Becerilerinin Değerlendirilmesi ………80
2.4.1.3. Bilişsel Becerilerin Değerlendirilmesi ….82
2.4.2. Eğitsel Değerlendirme …83
2.4.3. Aile Değerlendirmesi …..85
2.5. YÖNLENDİRME ………86
2.6. YERLEŞTİRME …..86
2.7. ÖNERİLER …….87
2.8. ÖZET ……88
KAYNAKÇA ….89
BÖLÜM 3 – OTİZM SPEKTRUM BOZUKLUĞU OLAN BİREYLERE YÖNELİK EĞİTİM
ORTAMLARI VE DÜZENLEMELER …….95
3.1. GİRİŞ ……95
3.2. OTİZM SPEKTRUM BOZUKLUĞU OLAN BİREYLERE SAĞLANAN EĞİTİM-ÖĞRETİM ORTAMLARI …….97
10 T.C. Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı
3.2.1. Erken Çocukluk Dönemi …….102
3.2.2. Temel Eğitim Dönemi (İlkokul, Ortaokul) ……106
3.2.3. Yetişkinlik Dönemi …….112
3.3. ÖNERİLER ….116
3.4. ÖZET …116
KAYNAKÇA ……..118
BÖLÜM 4 – OTİZM SPEKTRUM BOZUKLUĞU OLAN BİREYLER İÇİN BİLİMSEL DAYANAKLI
UYGULAMALAR ….125
4.1. GİRİŞ …125
4.2. BİLİMSEL DAYANAKLI UYGULAMALAR …127
4.2.1. Akran Aracılı Uygulamalar ….129
4.2.2. Anne Babalar Tarafından Gerçekleştirilen Uygulamalar …..130
4.2.3. Ayrık Denemelerle Öğretim ……..131
4.2.4. Ayrımlı Pekiştirme ……..131
4.2.5. Beceri Analizi ….132
4.2.6. Bekleme Süreli Öğretim ………132
4.2.7. Bilişsel Davranışsal Uygulamalar ……133
4.2.8. Doğal Öğretim Uygulamaları …..133
4.2.9. Egzersizler …134
4.2.10. Görsel Destekler ………134
4.2.11. İpucu Sunma ………135
4.2.12. İşlevsel Davranış Değerlendirmesi …….135
4.2.13. İşlevsel İletişim Öğretimi ….136
4.2.14. Kendini Yönetme …….136
4.2.15. Model Olma …137
4.2.16. Öncüllere Dayalı Uygulamalar …….138
4.2.17. Pekiştirme ……..139
4.2.18. Replikli Öğretim ………139
4.2.19. Resim Değiş Tokuşuna Dayalı İletişim Sistemi (PECS) …140
4.2.20. Sosyal Beceri Öğretimi ……..141
4.2.21. Sosyal Öyküler …..141
4.2.22. Sönme ……..142
4.2.23. Teknoloji Destekli Uygulamalar ….142
4.2.24. Temel Tepki Öğretimi …143
4.2.25. Tepkiyi Durdurma/Yeniden Yönlendirme …..143
4.2.26. Video Modelle Öğretim ……144
4.2.27. Yapılandırılmış Oyun Grupları …….145
4.3. DENEYSEL OLARAK DESTEKLENEN DİĞER UYGULAMALAR ….145
4.3.1. Alternatif ve Destekleyici İletişim ….146
4.3.2. Bağımsız Çalışma Sistemleri …….146
4.3.3. Cümle Birleştirme Tekniği ….146
4.3.4. Davranış Sıralaması Yapma …146
4.3.5. Doğrudan Öğretim ……146
4.3.6. Dokunma Terapisi ……..146
4.3.7. Duyusal Bütünleştirme ….147
Engelli ve Yaşlı Hizmetleri Genel Müdürlüğü 11
4.3.8. Duyusal Uyaranlar Kullanma ……147
4.3.9. El Yazısı Öğretimi ………147
4.3.10. İş Birlikli Koçluk ………147
4.3.11. İş Birlikli Öğrenme Grupları ….147
4.3.12. İşitsel Bütünleştirme ……147
4.3.13. Karşılıklı Taklit Öğretimi ….147
4.3.14. Kendini Düzenleme Stratejilerinin Gelişimi Yoluyla Yazma Öğretimi ……..148
4.3.15. Kısıtlayıcılığın Azaltılması ………148
4.3.16. Maruz Kalma/Bırakma ……..148
4.3.17. Müzik Şiddetini Kullanma ……..148
4.3.18. Müzik Terapisi ……148
4.3.19. Nokta Belirleme Tekniğiyle Öğretim ………148
4.3.20. Ortak Dikkat-Sembolik Oyun Öğretimi ………149
4.3.21. Şemaya Dayalı Strateji Öğretimi ….149
4.3.22. Test Çözme Stratejisinin Öğretimi ……149
4.3.23. Tuvalet Öğretimi ……..149
4.3.24. Zihin Kuramı Öğretimi ……..149
4.4. KENDİNE ÖZGÜ UYGULAMA PAKETLERİ ……149
4.5. OSB ALANINDA KULLANILAN ALTERNATİF TERAPİ VE TEDAVİLER ……150
4.5.1. Akupunktur …….150
4.5.2. Arındırma Tedavisi …….150
4.5.3. Glüten ve Kazeinden Yoksun Diyet …….150
4.5.4. Hayvan Terapisi ……151
4.5.5. Hiperbarik Oksijen Terapisi ……..151
4.5.6. İlaçla Tedavi ……151
4.5.7. Meditasyon ……..151
4.5.8. Nörofeedback …152
4.5.9. Sanat Terapisi …152
4.5.10. Vitamin ve Mineral Desteği ……152
4.6. EN İYİ UYGULAMAYA KARAR VERME ………152
4.7. ÖNERİLER ….154
4.8. ÖZET …155
KAYNAKÇA ……..157
BÖLÜM 5 – OTİZM SPEKTRUM BOZUKLUĞU OLAN BİREYLERDE DAVRANIŞ YÖNETİMİ ……169
5.1. GİRİŞ …169
5.1.1. Problem Davranışlar ….169
5.1.2. Problem Davranışların Nedenleri ….171
5.2. PROBLEM DAVRANIŞLARIN DEĞERLENDİRİLMESİ …..173
5.2.1. Bilgi Verici Teknikler …174
5.2.2. Doğrudan Gözlem ……..174
5.2.3. İşlevsel Analiz …175
5.3. PROBLEM DAVRANIŞLARLA BAŞA ÇIKMAK …176
5.4. ÖNCÜLLERE DAYALI UYGULAMALAR ……177
5.4.1. Güvenlik Önlemleri Alma …..178
12 T.C. Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı
5.4.2. Koruyucu Donanım Kullanma ………178
5.4.3. Uyaranlarda Düzenleme Yapma …….178
5.4.4. Çevresel Zenginleştirme Yapma …….179
5.4.5. Yönergelerde Uyarlamalar Yapma ….179
5.4.6. Seçenek Sunma …….179
5.4.7. Geçişleri Kolaylaştırma …180
5.4.8. Müfredatta Uyarlamalar Yapma ……..180
5.4.9. Beklentileri Değiştirme …181
5.4.10. Koşula Bağlı Olmayan Pekiştirme ……..181
5.4.11. Rutinler Oluşturma …182
5.4.12. Görsel Destekler Kullanma …….182
5.5. ÖĞRETİME DAYALI UYGULAMALAR …183
5.5.1. İşlevsel İletişim Öğretimi …….183
5.5.2. Sosyal Beceri Öğretimi ….184
5.5.3. Kendini Yönetme Öğretimi ………185
5.6. PEKİŞTİRMEYE DAYALI UYGULAMALAR …….185
5.6.1. Olumlu Pekiştirme …….186
5.6.2. Olumsuz Pekiştirme ….187
5.6.3. Sembol Pekiştirme …….188
5.6.4. Ayrımlı Pekiştirme ……..189
5.6.5. İzlerlik Sözleşmesi ……..190
5.7. SÖNMEYE DAYALI UYGULAMALAR ……190
5.7.1. Sönme ….190
5.8. CEZAYA DAYALI UYGULAMALAR …..191
5.8.1. Tepkinin Bedeli …….192
5.8.2. Mola ……..193
5.8.3. Azarlama ……194
5.8.4. Tepkiyi Durdurma ……..195
5.8.5. Koşullu Egzersiz …..196
5.8.6. Aşırı Düzeltme ……..196
5.8.7. Duyulara Yönelik İtici Uyaran Sunma …197
5.9. ÖZET …197
5.10. ÖNERİLER ….199
KAYNAKÇA ……..201
BÖLÜM 6 – OTİZM SPEKTRUM BOZUKLUĞU OLAN BİREYLER İÇİN
EĞİTİM-ÖĞRETİM UYGULAMALARI …211
6.1. GİRİŞ …211
6.2. ÖĞRENME ORTAMLARINI DÜZENLEME …….212
6.2.1. Fiziksel Çevre …213
6.2.2. Sınıf Materyalleri …214
6.2.3. Aydınlatma ………215
6.2.4. Ses ….215
6.2.5. Görsel Destekler Geliştirme ……..216
6.2.6. Uygun Görsel Çizelgeye Karar Verme ………218
6.2.7. Rutinleri ve Süreçleri Oluşturma ve Öğretme ….219
Engelli ve Yaşlı Hizmetleri Genel Müdürlüğü 13
6.3. UYGUN VE İŞLEVSEL BİR BİREYSELLEŞTİRİLMİŞ EĞİTİM PROGRAMI (BEP)
HAZIRLAMA, UYGULAMA VE BEP PROGRAMININ ETKİLERİNİ İZLEME ……..223
6.3.1. Özel Eğitim Programlarının Hazırlanması ……..225
6.3.2. Öğrenci için İşlevsel Becerilerden Oluşan Bireyselleştirilmiş Eğitim Programı (BEP) Geliştirme Süreci ………230
6.4. ÖĞRENİLEN DAVRANIŞLARIN KALICILIĞINI VE GENELLEMESİNİ SAĞLAMA ….234
6.4.1. Kalıcılık ……..235
6.4.2. Genelleme …236
6.4.2.1. Ortamda Düzenleme Yapma Yoluyla Geliştirilen Genelleme Stratejileri …237
6.4.2.2. Davranış Öncesi Uyaranlarda Düzenleme Yapma Yoluyla Geliştirilen Genelleme Stratejileri ………238
6.4.2.3. Davranış Sonrası Uyaranlarda Düzenleme Yapma Yoluyla Geliştirilen Genelleme Stratejileri ……..239
6.4.2.4. Genelleme Amaçlanırken Benimsenecek Temel İlkeler ….240
6.5. ÖĞRETİMDE TEKNOLOJİ KULLANIMI ………240
6.5.1. Yardımcı Teknolojiler …….241
6.5.1.1. Bilgisayar Destekli Öğretim …….243
6.5.1.2. Mobil Öğrenme-Karikatür Uygulamaları ….244
6.5.1.3. Animasyon ve Sanal Uygulamalar ………244
6.5.2. Oyunla Öğrenme ve Robotik Uygulamalar ……245
6.5.2. Öğretimsel Teknolojiler ………246
6.6. ÖNERİLER ….247
6.7. ÖZET …247
KAYNAKÇA ……..249
BÖLÜM 7 – OTİZM SPEKTRUM BOZUKLUĞU OLAN BİREYLER İÇİN GEÇİŞ SÜRECİ VE
BU SÜREÇTEKİ HİZMETLERİ PLANLAMA ….257
7.1. GİRİŞ …257
7.2. TANIMLAR VE TEMEL KAVRAMLAR ….258
7.3. GEÇİŞ SINIFLAMALARI ……258
7.4. GEÇİŞLERİN TEMEL ÖZELLİKLERİ …….260
7.5. ÖZEL GEREKSİNİMLERİ OLAN BİREYLERİN YAŞAMINDAKİ ÖNEMLİ GEÇİŞ DÖNEMLERİ ……..261
7.5.1. Okul Öncesi Geçişler …….262
7.5.2. Okul Dönemindeki Geçişler …….266
7.5.3. Kariyer Eğitimi ……..267
7.5.4. Okuldan İş, Meslek ve Toplumsal Yaşama Geçişler …….268
7.6. GEÇİŞ PLANLAMALARI ……270
7.6.1. Okul Öncesi Dönemde Geçişlerin Planlaması …270
7.6.2. Okul Döneminde Geçişlerin Planlanması ………272
7.6.3. Yetişkinliğe Geçiş Döneminde Geçişlerin Planlaması ………273
7.7. TOPLUMSAL YAŞAMA KATILIM, BAĞIMSIZ YAŞAM VE YAŞAM KALİTESİ ….274
7.7.1. Kendini Yönetme …275
7.7.2. İstihdam ve Sosyal Güvenlik …….276
7.7.3. Yerleşim Yeri Düzenlemeleri ve Bağımsız İkamet ….278
7.8. ÖNERİLER ….279
7.9. ÖZET …281
KAYNAKÇA ……..283
14 T.C. Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı
BÖLÜM 8 – OTİZM SPEKTRUM BOZUKLUĞU OLAN BİREYLER VE AİLELERİ ……291
8.1. GİRİŞ …291
8.2. OSB ve AİLE STRESİNE ETKİSİ …..291
8.3. FARKINDALIK SÜRECİNDE YAŞANANLAR ….293
8.4. TANILAMA SÜRECİNDE YAŞANANLAR …..294
8.5. EĞİTİM SÜRECİNDE YAŞANANLAR ……296
8.6. AİLE İÇİ İLİŞKİLER …..299
8.6.1. OSB ve Evlilik İlişkisi …….299
8.6.2. OSB ve Kardeşler …301
8.6.3. OSB ve Aile Büyükleri …..303
8.7. ÖNERİLER ….305
8.8. ÖZET …306
KAYNAKÇA ……..308
BÖLÜM 9 – OTİZM SPEKTRUM BOZUKLUĞU FARKINDALIK VE
BİLGİLENDİRME SEMİNERLERİNİN ETKİLİLİĞİNİN TEST TEKRAR TEST YÖNTEMİYLE
(ÖN TEST-SON TEST) DEĞERLENDİRİLMESİ …..315
9.1. GİRİŞ …315
9.2. ARAŞTIRMA MODELİ ……315
9.3. VERİ TOPLAMA ARACI …315
9.4. VERİLERİN TOPLANMASI …….316
9.5. VERİLERİN ANALİZİ ………316
9.6. BULGULAR ………316
9.6.1. Otizm Spektrum Bozukluğu Farkındalık ve Bilgilendirme Seminerlerinin Etkililiğine İlişkin Bulgular ……316
9.6.2. İki Oturum Düzenlenen Otizm Spektrum Bozukluğu Farkındalık ve
Bilgilendirme Seminerlerinin Etkililiğinin İllere Göre Bulguları ………324
9.6.2.1. Sakarya Seminerlerine İlişkin Bulgular ………324
9.6.2.2. Nevşehir Seminerlerine İlişkin Bulgular ……330
9.6.2.3. Bursa Seminerlerine İlişkin Bulgular …336
9.6.2.4. Ordu Seminerlerine İlişkin Bulgular ………
Kitabı aşağıdaki linkten indirebilir ya da görüntüleyebilirsiniz:
https://ailevecalisma.gov.tr/media/5616/otizm-spektrum-bozuklugu-kitabi-2016-indirmek-icin-tiklayiniz.pdf
