ÖZEL GEREKSİNİMLİ BİREYLERİN SOSYAL HAKLARI

Avukat Cansu KORKMAZ Yazdı: “Türkiye’de özel gereksinimli bireylerin sosyal hakları kapsamında; özel gereksinimli birey ve ailelerine evde bakım yardımı, engelli aylığı, muhtaç aylığı ve benzeri sosyal yardımlar ile ulaşım indirimleri, elektrik indirimi gibi indirimler mevcuttur. “

 Belirtmek gerekir ki, tüm bu sosyal hakları düzenleyen mevzuat ya da yasal düzenlemelerde mevzuatın lafzı olarak “sosyal yardım”, “ücret” , “aylık” ve benzeri gibi terimler kullanılmıştır. Birleşmiş Milletler Engellilerin Haklarına Dair Sözleşme (“BM EHS”) ve hak temelli yaklaşım üzerine de bir inceleme yapılacak bu yazımızda, öncelikle özel gereksinimli bireylere Türkiye’de sağlanan sosyal haklara kısaca değinerek, devamında BM EHS kapsamında ilgili sosyal yardımların nasıl düzenlenmesi gerektiği ve uygulamaya dair neler yapılması gerektiğini de açıklayacağız.

1. Engelli Aylığı

(2022 sayılı kanuna göre)

Engelli aylığı, 10/7/1976 ve 156422022 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanarak yürürlüğe giren 2022 sayılı 65 Yaşını Doldurmuş Muhtaç, Güçsüz ve Kimsesiz Türk Vatandaşlarına Aylık Bağlanması Hakkında Kanun ve ilgili çıkarılan yönetmelik uyarınca ekonomik güçlük içinde bulunan 18 yaşından büyük engelli bireyler ile 18 yaşından küçük engelli yakını olan kişilere bağlanmaktadır.

Kanunda yaşlı aylığı da dahil olmak üzere beş çeşit aylık verilebileceği düzenlenmiş olsa da engellilik alanıyla ilgili olan üç tip aylık bağlanabilmektedir: %40-%69 arası engelli aylığı, %70 ve üzeri engelli aylığı ve engelli yakını aylığı.

Engelli yakını aylığı, aynı hanede ikamet etmek şartıyla fiilen bakımını gerçekleştirdiği, 18 yaşından küçük ve özel gereksinim düzeyi ÇÖZGER’e göre “Hafif Düzeyde ÖGV”, “Orta Düzeyde  ÖGV”,  “İleri  Düzeyde ÖGV”, “Çok  İleri  Düzeyde  ÖGV”,  “Belirgin  Özel Gereksinimi Vardır”, “Özel Koşul Gereksinimi Vardır”, ifadelerinden birini almış olan veya eski raporlara göre %40 ve üzeri engelli olan yakını bulunanlara verilmektedir. 18 yaşından küçük engelli yakını aylığı için bireyin anne veya babasının, eğer anne-baba boşanmış ise mahkeme tarafından kendisine velayet hakkı verilen ebeveyn başvuruda bulunabilmektedir.

Yaş dışındaki başvuru koşullarında; engellinin çalışmaması veya emekli olmaması, nafaka bağlanmamış veya bağlanabilecek durumda olmaması, sosyal güvenlik kurumunun herhangi bir sigorta kolundan gelir ve aylık bağlanmamış olması ve engelli bireyin yaşadığı hane içinde kişi başına düşen gelirinin muhtaçlık sınırının altında olması gerekmektedir.

2022 sayılı Kanun uyarınca yapılacak tüm başvurular ikamet edilen yerin Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışma Vakfı’na başvuru formu doldurularak yapılmaktadır. Başvuru formuna ek olarak bağlanması talep edilen aylığa dair ÇÖZGER ya da Engelli Sağlık Kurulu raporu ile eğer engelli aylığı bağlanacak birey vesayet altındaysa sulh hukuk mahkemesinden alınan ilgili vesayet kararı da eklenmelidir.

2022 sayılı kanun uyarınca ödenen engelli aylıkları devir, temlik ve haczedilememektedir.

Başvuru üzerine sosyal hizmet uzmanları bireyin ikametine gelerek sosyal hizmet incelemesi ve muhtaçlık değerlendirmesi yapmaktadır.

2. Evde Bakım Yardımı

26.05.2023 tarih 32202 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanarak yürürlüğe giren yeni Evde Bakım Yardımı Yönetmeliği uyarınca,  ikametlerinin bulunduğu yerde engelli bireylerin bakımını evde üstlenen kişilere Aile ve Sosyal Hizmetler İl Müdürlüğü tarafından ödenen ücrete evde bakım desteği denilmektedir. Evde bakım desteği, 2022 sayılı engelli aylığından farklı olarak engelli bireylerin kendisine değil, bakımını üstlenen akrabası, vasisi gibi üçüncü kişilere yapılan destektir.

Evde bakım desteği her ne ad altında olursa olsun her türlü gelirler toplamı esas alınmak suretiyle, hane içinde kişi başına düşen ortalama aylık gelir tutarı, asgarî ücretin aylık net tutarının 2/3’ünden daha az olan bakıma ihtiyacı olan engellileri ve bu engellilerin evde bakımı amacıyla yapılacak yardımlar kapsamında düzenlenmektedir.

Belirtmek gerekir ki, bakım ihtiyacı olan engelli bireyin ilgili bakım hizmetini akrabası ya da vasisi dışındaki ücret karşılığı olsun ya da olmasın üçüncü bir kişiden alması durumunda evde bakım desteği alamayacaktır. Bu kapsamda tam olarak evde bakım desteğini alabilecek kişiler, 18 yaşını doldurmuş üveyler dahil olmak üzere engelli bireyin eşi, çocukları ile çocuklarının eşleri, ana ve babası ile bunların ana ve babası, torunları ile torunlarının eşleri, torun çocukları, kardeşleri ile kardeşlerinin eşleri, kardeşlerinin çocukları ile kardeş çocuklarının eşleri, kardeş torunları, eşinin ana ve babası, eşinin kardeşleri, eşinin kardeşlerinin eşleri ile çocukları, amcaları ve amcalarının eşleri, amca çocukları ile bunların eşleri, halaları ile halalarının eşleri, hala çocukları ile bunların eşleri, dayıları ve dayılarının eşleri, dayı çocukları ile bunların eşleri, teyzeleri ve teyzelerinin eşleri, teyze çocukları ile bunların eşlerinden her biridir.

Evde bakım desteği başvuruları engelli birey ve bakım veren kişinin ikametgahının Aile ve Sosyal Hizmetler İl Müdürlüğü’ne yapılmaktadır. Başvuru formuna ek olarak sağlık raporu (Engelli Sağlık Kurulu raporu ya da ÇÖZGER) ile hanede yaşayan kişilerin gelir ve varlıklarına ilişkin yazılı beyanları, varsa beyanın içeriğine ilişkin belgeler ile sosyal hizmet incelemesine temel olması açısından hane içinde yaşayan bireylerin boşanma kararı, öğrenim durumu ve benzeri bilgi ve belgeler de talep edilebilmektedir. Bununla birlikte, başvuruya eklenecek belgeler arasında yeni yönetmelikte getirilen “Hanede yaşayan 18 yaşını tamamlamış olup akıl hastalığı veya akıl zayıflığı sebebiyle işlerini görememesi veya korunması ve bakımı için kendisine sürekli yardım gerekmesi veya başkalarının güvenliğini tehlikeye sokması nedenleriyle kısıtlanması gerekli evde bakım yardımından yararlanacak engelli birey için ilgili mahkemelerden alınacak vesayet altına alınması ve vasi atanması kararı veya tevzi formu.” eklenmiş olup, bu hususu açıklamak gerekmektedir.

Yönetmeliğin 7/1(ç) bendinde bakım verilen engelli bireyin vesayet altına alınması zorunluluğu getirilmektedir ki, bu da Anayasa ile Türkiye’nin taraf olduğu Birleşmiş Milletler Engellilerin Haklarına Dair Sözleşme’ye aykırılık teşkil etmektedir. Evde bakım yardımının temel amacı, bakım ve öz bakımını gerçekleştiremeyecek düzeyde bağımlı olan engelli birey veya özel gereksinimli çocuğun bakımı konusunda sosyal devlet ilkesinin bir gerekliliği olarak devletin bakım veren kişiye verdiği destektir. Bu destek, bireyi bir bakımevine zorunlu bırakmadan, kendi yaşam alanı içerisinde, akrabası ya da yakınları tarafından toplumsal hayata katılımının da sağlanarak bakım ve öz bakımının yapılmasını karşılamak üzere devlet tarafın verilmekte olup, bu desteğin bir ön koşulu olarak kişinin vesayet altına alınarak kısıtlanmasının zorunlu tutulması temel hak ve özgürlüklere aykırıdır.

Evde bakım desteği için evde bakım verilecek engelli bireyin engellilik sınıflandırmasına göre tam bağımlı; çocuklar için, “Çok ileri düzeyde ÖGV”, “Belirgin ÖGV” ve “Özel koşul gereksinimi var (ÖKGV) ibareli raporu bulunmalıdır. Yine önemle belirtmek gerekir ki, sağlık raporlarının süre bakımından geçerli olması evde bakım desteğinin ödenmesi için ön koşuldur. Bununla birlikte, rapor süresinin bitiminden itibaren 6 ay içinde alınan sağlık raporunun belirlenen koşulları sağlaması ve gelir kriterinin de uygun olması durumunda yardım durdurulduğu tarihten itibaren devam ettirilerek, hak edilen tutarlar takip eden ilk ödeme döneminden itibaren ödenmektedir. Ancak, yeni alınan sağlık raporunun tam bağımlı ya da ÇÖZGER kapsamında Çok ileri düzeyde ÖGV”, “Belirgin ÖGV” ve “Özel koşul gereksinimi var (ÖKGV)” olmaması halinde yardım sağlık raporu süresinin dolduğu tarih itibarıyla sonlandırılmakta ve varsa ödenmiş olan evde bakım desteği faiziyle birlikte talep edilmektedir.

Evde bakım desteği devir, temlik ve haczedilememektedir.

Evde bakım desteği, engelli bireyin özel bakım merkezi veya bakım ve rehabilitasyon merkezine sürekli olarak yerleştirilmesi durumunda kesilmektedir. Bununla birlikte, engelli bireyin/bakım verenin vefatı veya hane içinde kişi başına düşen ortalama aylık gelir tutarının asgari ücretin aylık net tutarının 2/3 ünden fazla olarak değişmesi ya da engelli bireyin/bakım veren kişinin tutuklu veya hükümlü olarak ceza infaz kurumunda kalması veya bakım verenin, yükümlülüğünü yerine getirmediğinin tespiti ve bakım veren kişinin engelli birey ile bakım raporunda belirtilmesine rağmen, fiilen aynı hanede ikamet etmediğinin tespit edilmesi halinde kesilmektedir.

3. Motorlu Taşıt Alımında Sunulan Hizmet ve Muafiyetler

Erişkinler için Engelli Sağlık Kurulu raporlarında engellilik oranı %90 veya üzerinde olan engelli bireyler ile ÇÖZGER’de “Özel Koşul Gereksinimi Vardır (ÖKGV)” ibaresi bulunan 18 yaş altı özel gereksinimli çocuklar adına alınan araçlar özel taşıt vergisi (ÖTV) istisnasından yararlanabilirler.

ÖTV istisnasıyla alınan araçlar yurtdışından ÖTV muafiyetiyle ithal edilmiş ise araç sahibi engelli bireyin eşi, yasal temsilcisi (vasi veya yasal danışman) ile üçüncü dereceye kadar kan ve sıhri hısımlarından bir sürücü veya noterce düzenlenmiş iş akdine bağlı olarak istihdam edilen bir sürücü tarafından kullanılması gerekmekte iken ÖTV istisnasıyla yurt içinden alınan araçlarda bu kısıtlama bulunmamaktadır.

Yine aynı şekilde, Erişkinler için Engelli Sağlık Kurulu raporlarında engellilik oranı %90 veya üzerinde olan engelli bireyler ile ÇÖZGER’de “Özel Koşul Gereksinimi Vardır (ÖKGV)” ibaresi bulunan 18 yaş altı özel gereksinimli çocuklar adına alınan araçlar motorlu taşıt vergisi (MTV) vergisinden istisna edilmiştir.

Bununla birlikte ÖTV istisnasıyla engelli birey ya da özel gereksinimli çocuk adına alınan aracın, bireyin vefatı sonrasında ne olacağından da bahsetmek gerekir.

ÖTV istisnasıyla alınan aracın veraset yoluyla intikaline bağlı olarak müştereken bütün mirasçılar adına kayıt ve tescil edilmesi halinde, bu intikal işlemi nedeniyle ÖTV tahakkuk ettirilmemektedir. Ancak, muristen (vefat eden engelli birey ya da özel gereksinimli çocuk) mirasçılara sadece bir aracın intikal etmiş olması,  başka  bir  mal  ve/veya  hakkın  intikal  etmemiş olması halinde, ilgili aracın miras hisselerinin tek bir mirasçıya devredilmesi,   devralan   mirasçı   açısından veraset yoluyla intikal olarak değerlendirilmemekte ve ÖTV tahakkuk ettirilmektedir.

Muristen mirasçılara intikal etmiş olan terekede (miras malı) söz konusu aracın yanı sıra başkaca mal ve/veya hakkın da bulunması halinde ise diğer mirasçıların, araç üzerindeki mülkiyet hakkından ivazsız (şartsız) olarak feragatini gösteren belgenin ibrazı şartıyla istisnadan yararlanılmış olan aracın lehine feragat edilen mirasçıya intikali, veraset yoluyla intikal olarak değerlendirilmekte ve ÖTV tahakkuk ettirilmemektedir. Ancak feragat edilecek ise terekede yer alan diğer mal ve/veya hakların değerinin aracın esas değeri ile orantılı olması gerekmektedir.

Hane Gelir Durumu İncelemesinde Dikkate Alınanlar

1. Tespit / beyan edilen aylık net maaş, ücret, nafaka, yevmiye ve diğer gelirlerin yıllık tutarının aylık ortalaması,
2. Hanenin ikamet ettiği konut haricinde diğer konutları için (takdir edilen / beyan edilen) rayiç bedelinin 240’ta biri ve (takdir edilen / beyan edilen) kira getirisinin toplamı,
3. İkamet edilen konut haricindeki konut için kira geliri elde edilmiyorsa veya kira geliri beyan edilmiyorsa konutun rayiç bedelinin 120’de biri,
4. Dükkânlar için rayiç bedelin 240’ta biri ve (takdir edilen / beyan edilen) kira getirisinin toplamı,
5. Dükkân için kira geliri elde edilmiyorsa veya kira geliri beyan edilmiyorsa dükkânın rayiç bedelinin 120’de biri,
6. Hanenin arazi, tarla ve benzeri için rayiç bedelin 240’ta biri ve (takdir edilen / beyan edilen) aylık (zirai/ticari/kira ve benzerleri) getirisinin toplamı,
7. Hanenin binek aracı için aracın kasko/rayiç bedelinin 120’de biri, ÖTV indirimi ile alınmış ise indirimli tutarının 120’de biri,
8. Hanenin ticari/ zirai amaçlı aracı için aracın kasko bedelinin 120’de biri, kasko bedelinin belirlenememesi halinde ise rayiç bedelinin 120’de biri ile bu araçların (takdir / beyan edilen) aylık (zirai/ticari/kira ve benzerleri) getirisinin toplamı,
9. Hanenin büyük ve küçükbaş hayvanları için il/ ilçe gıda tarım ve hayvancılık müdürlüklerinden temin edilen yıllık getiri miktarının aylık tutarı,
10. Hanenin tespit / beyan edilen banka mevduatları için aylık faiz getirisinin iki katı tutar,
11. Evde bakım ücretleri dâhil olmak üzere sürekli ve düzenli olarak alınan Şartlı Eğitim Yardımı (ŞEY), Şartlı Sağlık Yardımı (ŞSY), Eşi vefat etmiş Kadınlara Yönelik Yardım (EVEK), burs, harçlık gibi nakdî olarak verilmekte olan sosyal yardımların aylık ortalaması.

Hane Gelir Durumu İncelemesinde Dikkate Alınmayanlar

1. Yakacak yardımı, gıda paketi gibi aynî yardımlar,
2. Bireyin ikamet ettiği konut, (kira sözleşmesine binaen kullanılıyorsa kira gideri gelirlerden düşülmektedir)
3. Karşılığı belli bir süre sonra ödenmesi gereken tutarlar (öğrenim kredisi gibi),
4. Sürekli ve düzenli alınmayan nakdi yardımlar.

Evde Bakım Desteği için Hane Gelir Değerlendirmesinde İncelenen Hususlar

1. Tespit veya beyan edilen aylık net maaş, ücret, nafaka, yevmiyenin aylık tutarları ile her ne ad altında olursa olsun elde edilen diğer gelirlerin yıllık tutarının aylık ortalaması,
2. Hanenin ikamet ettiği konut haricinde diğer konutları için takdir edilen veya beyan edilen rayiç bedelinin 240’ta biri ve takdir edilen veya beyan edilen aylık kira getirisinin toplamı,
3. İkamet edilen konut haricindeki konut için kira geliri elde edilmiyorsa veya kira geliri beyan edilmiyorsa konutun rayiç bedelinin 120’de biri,
4. Dükkânlar için takdir edilen veya beyan edilen rayiç bedelin 240’ta biri ve takdir edilen veya beyan edilen aylık kira getirisinin toplamı,
5. Dükkân için kira geliri elde edilmiyorsa veya kira geliri beyan edilmiyorsa dükkânın takdir edilen veya beyan edilen rayiç bedelinin 120’de biri,
6. Hanenin depo, arsa, arazi, tarla ve benzeri için rayiç bedelin 240’ta biri ve takdir edilen veya beyan edilen zirai/ticari/kira ve benzeri getirilerinin toplamı,
7. Hanenin binek aracı için aracın kasko veya rayiç bedelinin 120’de biri, (Vergi indirimlerinden faydalanılarak alınan ve engelli adına kayıtlı olan araçlar için vergiler indirilmiş tutarın 120’de biri)
8. Hanenin ticari/zirai amaçlı aracı için aracın kasko bedelinin 120’de biri, kasko bedelinin belirlenememesi halinde ise rayiç bedelinin 120’de biri ile bu araçların takdir edilen veya beyan edilen aylık zirai, ticari, kira ve benzeri getirilerinin toplamı,
9. Hanenin büyük ve küçükbaş hayvanları için il/ilçe tarım ve orman müdürlüklerinden temin edilen yıllık getiri miktarının aylık tutarı,
10. Hanenin tespit veya beyan edilen banka mevduatı gibi menkul serveti için faiz oranına göre hesaplanacak aylık getirisinin iki katı tutarı,
11. Bakanlık tarafından ödenen düzenli ve düzensiz yardımlar, koruyucu aile ödemeleri, burs, harçlık gibi nakdî olarak verilmekte olan sosyal yardımların aylık ortalaması,
12. Yıllık tarımsal destek geliri tutarının aylık ortalaması,
13. Aynı hanede ikamet etmemesine rağmen nafaka yükümlüleri tarafından sağlanan destek tutarı,
14. Uzun vadeli sigorta kolları açısından zorunlu olarak sigortalı olmayı gerektirecek şekilde çalışanların gelirleri,
15. Diğer gelirlerin toplamının aylık ortalaması.