UYGULAMALI DAVRANIŞ ANALİZİ (UDA) HAKKINDA  BİLMENİZ GEREKENLER

Dr. Meral s, PhD, BCBA çalışmalarını Kuzey İrlanda bulunan Queen’s University of Belfast da araştırmacı olarak sürdürmektedir. Bunun yani sıra Advancement of Behavior Analysis International (ABAI) ve International Behavior Analysis Organisation (IBAO) da yönetim kurulu üyesi olarak görev yapmaktadır. Dr. Meral Koldaş ile ‘Otizm ve Uygulamalı Davranış Analizi’ üzerine konuştuk.

Sohbetimize ailelere daha iyi bilgi vermek için Otizmin tanımı ile başlayalım. Otizm Nedir?

Otizm spektrum bozukluğu (OSB), beyindeki farklılıkların neden olduğu gelişimsel bir yetersizlik olarak tanımlanmaktadır (DSM-5, 2013). Otizmli bireyler genellikle sosyal iletişim ve etkileşim ile sınırlı veya tekrarlayan davranışlar veya ilgiler ile ilgili sorunlar yaşarlar ve ayrıca farklı öğrenme özelliklerine sahip olabilirler. Son yıllarda yapılan çalışmalar Otizmin en çok görülen çocukluk dönemi noregelişimsel farklılığı olduğunu ortaya koymuştur.

Amerika Birleşik Devletleri’nde bulunan Hastalık Kontrol ve Önleme Merkezi (Center for Disease Control and Prevention-CDC) raporlarına göre otizmin yaygınlık oranı:

• 2006 da 110 çocukta 1
• 2010 da 68 çocukta 1
• 2014 de 59 çocukta 1
• 2018 de 44 çocukta 1
• 2023 de yayınlanan rapora göre her 36 çocukta 1 olarak belirlenmiştir.

Yaygınlık oranı bu kadar hızlı olan otizm konusunda yapılacak ilk şey ne olmalıdır?

Otizm gibi nöro-gelişimsel farklılıkları olan bir çocuğa ebeveynlik yapmak, kendine özgü, benzersiz bir yolculuktur. Çocuğunuzun ve sizin karşılaşacağınız zorluklar ve ihtiyaç duyacağınız destekler hakkında öğrenecek ve anlayacak pek çok şey bulunmaktadır. Otizm konusunda ilk yapılacak şey şüphesiz ki otizmin özellikleri ve otizmli çocukların eğitimi ile ilgili hazırlıklı hissetmenize yardımcı olacak bilimsel dayanaklı bilgiler edinmektir. Aşağıda, bilimsel dayanaklı bilgiler edinirken en çok karşınıza çıkacak olan Uygulamalı Davranış Analizi (UDA) hakkında bilmeniz gereken en temel bilgiler sunulmaktadır.

Yeni başlayan ebeveynler için Uygulamalı Davranış Analizi (UDA) (Applied Behavior Analysis (ABA)) nedir?

Otizme sahip ya da otizm riski bulunan çocukların ailelerine önerilen uygulamaların UDA (Applied Behavior Analysis (ABA)) temelli uygulamalar olduğu bilinmektedir. En basit ve anlaşılır tanımı ile UDA’ya dayalı uygulamalar, çocuklara yeni beceriler, davranışlar öğretmeye ve hâlihazırdaki davranışlarını nasıl olumlu yönde değiştirdiklerine odaklanan kapsamlı müdahale yöntemleridir (Cooper, Heron ve Heward, 2020). UDA temelli uygulamalar, öğrenmeyi eğlenceli ve keyifli hale getirerek yeni ve istendik becerileri öğretmeyi amaçlayan bilimsel dayanaklı uygulamalardır. Çocukların sosyal etkileşim, iletişim, akademik ve diğer gelişim alanlarında yeni beceriler öğrenmelerine yardımcı olmak için kullanır (Newcomb ve Hagopian, 2018). UDA’ya dayalı uygulamaların en önemli hedeflerinden biri de çocuğunuzu veya çevresindeki insanları olumsuz yönde etkileyebilecek istenmeyen davranışları azaltmaktır. Ayrıca UDA’ya dayalı uygulamalar otizmli bireyin güçlü yönlerine ve yaşadığı zorluklara göre bireyselleştirilir.

UDA’ ya dayalı uygulamalar nasıl bireyselleştirilir?

UDA temelli eğitim sunan uygulamacılar, otizmli birey ve ailesi için nelerin önemli olduğunu, bireyin neleri yapıp neleri yapamadığını öğrenmek için eğitime başlamadan önce değerlendirme yaparlar. Bu değerlendirmede sadece otizmli bireyin performansına, güçlü ve zayıf yönlerine uygun olan kapsamlı bir müdahale programı geliştirirler. Örneğin, henüz konuşamayan bir otizmli çocuğa, isteklerini bildirmek üzere işaret etme becerisi öğretilebilir. Konuşabilen bir çocuk için ise durum farklıdır ve bu çocuğa “ben acıktım” ya da “ben su istiyorum” demeyi öğretmek hedeflenir. Fakat konuşma becerileri biraz daha gelişmiş olan bir otizmli çocuk varsa karşımızda “bana su verir misin, lütfen?” diyerek rica etmeyi öğretmek amaçlanabilir. Süreç içerisinde bu amaçlar her çocuğa özel olarak bireyselleştirilerek etkili bir şekilde uygulanması hedeflenir.

 Peki, UDA’ ya dayalı uygulamalar etkili mi?

UDA’ ya dayalı uygulamalar, otizmli bireylerin ve gelişimsel gecikmeleri olan çocukların eğitimi için altın standart olduğunu kanıtlamıştır. Amerika Birleşik Devletleri’nde pek çok kurum tarafından yayımlanan araştırma raporları otizmli bireylerin eğitiminde yararlanılan en temel ve en köklü uygulamaların uygulamalı davranış analizine dayalı uygulamalar olduğunu kanıtlar niteliktedir.  Bu raporların bazıları,  National Autism Center-NAC tarafından yayımlanan Ulusal Standartlar Projesi-2015 (NAC, 2015) raporu, The National Professional Development Center on Autism Spectrum Disorder- NPDC tarafından yayımlanan Otizm Spektrum Bozukluğu Olan Çocuk, Ergen ve Genç Yetişkinlere Yönelik Bilimsel Dayanaklı Uygulamalar (Wong ve diğerleri, 2015) ve National Clearinghouse on Autism Evidence and Practice-NCAEP tarafından 2020 yılında yayımlanan Otizm Spektrum Bozukluğu Olan Çocuklar, Gençler ve Genç Yetişkinler için Bilimsel Dayanaklı Uygulamalar (Steinbrenner ve diğerleri, 2020)) seklinde sıralanabilir.

Bunun yanı sıra 60 yılı aşkın süredir yapılan yüzlerce bilimsel çalışmaların sonucunda, otizmli çocuklara sunulan UDA temelli uygulamaların otizmli çocuklar için bilişsel, dil, iletişim, günlük yaşam becerileri, akademik beceriler ve sosyal işlevsellik alanları da dâhil olmak üzere uzun süreli pozitif etkileri olduğu ortaya konmuştur (Eikeseth ve diğerleri, 2012; Lovaas, Koegel, Simmons ve Long, 1973; Reichow, 2012).

UDA’ ya dayalı hizmetleri kimler sunar?

UDA temelli uygulamalar üniversitelerin özel eğitim bölümlerinden mezun olan öğretmenler tarafından kolaylıkla sunulabilir. Üniversitelerin özel eğitim bölümlerinde okutulan Uygulamalı Davranış Analizi dersleri özel eğitim öğretmenlerine gereken teorik bilgileri sağlar. Buna ek olarak özel eğitim alan öğretmenleri, öğretmenlik uygulamaları dersleri kapsamında çeşitli özel eğitim hizmeti sunan kurumlarda uygulama yaparak mezun olmadan UDA temelli uygulamalar yapmaya başlarlar. Bunun yansıra ülkemizde özel eğitim alan öğretmeni ihtiyacının karşılanamaması nedeniyle psikologlar, okul öncesi öğretmenleri, çocuk gelişimi bölümü mezunları ve özel eğitim sertifikalı sınıf öğretmenleri özel eğitim kurumlarında çalışmaktadır. Bu kişilere yönelik olarak zaman zaman açılan özel eğitim sertifika programları ve UDA seminerleri, özel eğitim alan mezunu olmayan uygulamacılara UDA temel bilgilerine yönelik eğitimler vermeyi amaçlar. Bu eğitimler özel eğitim alan mezunu olmayan uygulamacıların UDA’ya dayalı bilimsel uygulamaları otizmli çocukların eğitiminde kullanmalarına olanak sağlamaktadır.

Aileler otizme sahip çocuklarına yönelik UDA temelli uygulamalara ulaşırken öncelikle özel eğitim alan mezunu olan eğitimcileri tercih etmelidir. Eğer uygulamacı özel eğitim alan mezunu değilse, uygulamacıların UDA’ya dayalı tekniklerin öğretimine ilişkin gereken eğitimlerini tamamlayıp tamamlamadıklarına mutlaka dikkat etmelidirler.

 Aileler kendi çocuklarına UDA temelli uygulamalar sunabilir mi?

Evet. Eğitimcilerin dışında aileler de UDA dayalı eğitimleri kendi çocuklarına verebilirler. Tüm çocuklarda olduğu gibi otizmli çocuklarda da birincil can simidi olarak, nasıl başa çıkacaklarını bilmedikleri mücadeleler veya zorluklarla karşılaştıklarında ilk önce anne-babalarına gideceklerdir. Otizme sahip çocuğu olan aileler çocuklarını en etkili şekilde nasıl destekleyebileceği konusunda asla hazırlıksız yakalanmadığından emin olmak isterler. UDA temelli uygulamalar sadece okullarda sınırlı kalmamalı ve kapsamlı ebeveyn eğitimini de içermelidir. Aile eğitimi konusunda daha spesifik olmak gerekirse, ailelerin UDA temelli uygulamaları uygulayabilmeleri için, bu eğitimleri verme konusunda deneyime sahip olan, özel eğitim ya da uygulamalı davranış analizi alanlarında yüksek lisans (master) ya da doktora (PhD) yapmış uzmanlardan eğitim alarak çocuklarına doğrudan uygulama yapma fırsatı bulabilirler. Ailelerin UDA eğitimleri alarak çocuklarını kendilerinin desteklemesi alınyazında çokça önerilmektedir ve ailelerin gereken eğitimi aldıklarında başarılı UDA temelli uygulamalar yapabilecekleri çalışmalarla ortaya konmuştur (Suess ve diğerleri, 2016; Simacek, Dimian ve McComas, 2017). Çünkü aileler, çocukların sürekli yanında olan ve onların tüm davranışlarını evde, kurumlarda, hastanelerde ve parklarda kısaca her ortamda gözlemleyen kişilerdir ve otizmli çocuklarına doğrudan tüm ortamlarda müdahale edebilirler. Böylece aileler UDA’ ya dayalı teknikleri evde ve toplum içinde devam ettirebilirler. Çocuklar da bu becerileri günlük hayatlarına genelleyebilirler.

Kaynakça

CDC. (2021). Data and Statistics on Autism Spectrum Disorder | CDC. Centers for Disease Control and Prevention. https://www.cdc.gov/ncbddd/autism/data.html

Cooper, J. O., Heron, T. E. ve Heward, W. L. (2020). Applied Behavior Analysis. Pearson UK.

DSM-5. (2013). Diagnostic and statistical manual of mental disorders, 2013 (5th Edition.). Arlington, VA. https://www.psychiatry.org/psychiatrists/practice/dsm adresinden erişildi.

Eikeseth, S., Klintwall, L., Jahr, E. ve Karlsson, P. (2012). Outcome for children with autism receiving early and intensive behavioral intervention in mainstream preschool and kindergarten settings. Research in Autism Spectrum Disorders, 6(2), 829-835. doi:10.1016/j.rasd.2011.09.002

Lovaas, O. I., Koegel, R., Simmons, J. Q. ve Long, J. S. (1973). Some Generalization and Follow-up Measures on Autistic Children in Behavior Therapy1. Journal of Applied Behavior Analysis, 6(1), 131-165. doi:10.1901/jaba.1973.6-131

Newcomb, E. T. ve Hagopian, L. P. (2018). Treatment of severe problem behaviour in children with autism spectrum disorder and intellectual disabilities. International Review of Psychiatry, 30(1), 96-109. doi:10.1080/09540261.2018.1435513

Reichow, B. (2012). Overview of Meta-Analyses on Early Intensive Behavioral Intervention for Young Children with Autism Spectrum Disorders. Journal of Autism and Developmental Disorders, 42(4), 512-520. doi:10.1007/s10803-011-1218-9

Steinbrenner, J. R., Hume, K., Odom, S. L., Morin, K. L., Nowell, S. W., Tomaszewski, B., … Savage, M. N. (2020). Evidence-Based Practices for Children, Youth, and Young Adults with Autism. FPG Child Development Institute. FPG Child Development Institute. https://eric.ed.gov/?id=ED609029 adresinden erişildi.

Suess, A. N., Wacker, D. P., Schwartz, J. E., Lustig, N. ve Detrick, J. (2016). Preliminary evidence on the use of telehealth in an outpatient behavior clinic. Journal of Applied Behavior Analysis, 49(3), 686-692. doi:10.1002/jaba.305

Wong, C., Odom, S. L., Hume, K. A., Cox, A. W., Fettig, A., Kucharczyk, S., … Schultz, T. R. (2015). Evidence-Based Practices for Children, Youth, and Young Adults with Autism Spectrum Disorder: A Comprehensive Review. Journal of Autism and Developmental Disorders, 45(7), 1951-1966. doi:10.1007/s10803-014-2351-z