İYİ GİDEN EĞİTİMDE DAVRANIŞSAL GERİLEMELER NEDEN OLUR?

Tuvalet kullanma becerisini edinmiş bir çocuk neden tekrar altına kaçırmaya başlar? Uyku düzeni oturmuş bir çocuğun yeniden uyku bozuklukları yaşaması normal midir? Dil becerilerinde ani gerilemeler varsa ne yapmalıyız? ABA Program Koordinatörü Kurul Onaylı Davranış Analisti (BCBA) Başak Topçuoğlu yazdı.

Ebeveynler ve alanda çalışan profesyonellerin yaşadığı problemlerden biri olan öğrencide davranışsal gerileme hakkında konuşuyor olacağız. Davranışsal gerileme, çocuğun kazandığı becerilerin ve başardığı gelişimsel dönüm noktalarının hızlı biçimde kaybolmaya başlamasıdır.

Sıklıkla karşılaştığımız gerilemeler; tuvalet kullanma becerisini edinmiş bir çocuğun bir anda tekrar altına kaçırmaya başlaması, uyku düzeni oturmuş bir çocuğun uyku bozuklukları yaşaması, pek çok alanda öz bakım becerisini kazanmış bir çocuğun tekrar bu becerileri yerine getirmede desteğe ihtiyaç duyması, öğrenme hızının yavaşlaması, dil becerilerinde ani gerilemeler, kendine veya çevresine zarar verici davranışlar sergilemesidir. Otizmli birey ne kadar küçük ya da büyük olursa olsun yaşanan gerileme bireyin hayatına dokunan herkes için üzüntü kaynağıdır. Peki, bu tip gerilemelerin veya eğitsel becerilerdeki duraksamaların nedenleri neler olabilir?

Bu nedenleri üç temel başlık altında toplamamız mümkündür.

Birincisi, özellikle ani bir gerileme veya ilerleyişin yavaşlaması durumunda daima göz önünde bulundurulması gereken fizyolojik ihtimallerdir:

• Metabolizma ve sindirim sistemi ile ilişkili etkenler
• İşitme kaybı
• Diş ağrısı
• Uyku düzeni
• Otoimmun hastalıkları
• Bakteriyel enfeksiyonlar

Çocuk doktorunuzdan mutlaka konuya ilişkin gerekli tetkikleri talep edin. Medikal değerlendirme tamamlandıysa ve anlamlı herhangi bir sonuca ulaşılmadıysa ikinci aşamada eğitsel süreç kaynaklı nedenleri irdeleyin.

Bunun için dil düzeyi değerlendirmesi, problem davranışların işlevsel analizi, öz bakım becerileri değerlendirmesi, gelişimsel analizler tekrarlanmalıdır. Ignacio Estrada’nın ünlü “Bir çocuk öğretim biçimimiz ile öğrenemiyorsa, belki de bizim çocuğun öğrenme biçimine göre öğretmemiz gerekiyordur” sözünü özel eğitim alanında çalışan uzmanlar olarak her daim aklımızın bir köşesinde bulundurmalıyız.

EĞİTİMCİLERİN KENDİNİ SORGULAMASI GEREKEN NOKTALAR

Doğru bir değerlendirme mi yaptım?

Yapılan gelişimsel değerlendirme ve uygulanan müfredatlar bireyselleştirilmiş eğitim planında olduğu gibi öğrencinin ihtiyacı doğrultusunda uygulanmalıdır. Doğru bir değerlendirme yapılmadan doğru BEP’ler hazırlamak mümkün olmayacaktır.

Seçtiğim hedefler ve beceriler öğrenci için uygun mu?

2 yaşında henüz konuşma becerisini kazanmamış bir öğrenciye çizgi çalışması yaptırmak, resimresim eşleme çalışmak zaman kaybından başka bir işe yaramaz.

Öğrenci, öğretilmek üzere seçilen becerinin ön koşul becerilerine sahip mi?

Mary Barbera’nın soğan metaforu bu konuda biz eğitimcilerin sıkça kullanması gereken bir yaklaşım. Bir öğrenci hedeflenen beceriyi kaybettiyse veya öğrenemiyorsa suç hiçbir zaman çocukta değildir. Bizim eğitimciler olarak katmanları tek tek soyup öğrencinin başaralı olabileceği beceri edinim aşamalarını bulmamız gerekir.

İpuçlarımı doğru şekilde silikleştiriyor muyum?

Özellikle becerilerin edinimi aşamasında kullandığımız sözel, fiziksel, görsel, yazılı ipuçları zaman ilerledikçe mutlaka silikleştirilmelidir. Ancak yardımı çok hızlı çektiğimizde öğrenciyi başarısızlığa itme, çok yavaş çektiğimizde ise ipucu bağımlılığına sebep olabiliriz.

Pekiştirmeyi doğru şekilde seyreltiyor muyum?

İpuçlarının silikleştirilmesinde olduğu gibi pekiştirme yöntemlerinin de belirli aşamalarla azaltılması gerekmektedir.

Birincil pekiştireçler zamanla ikincil pekiştireçlere, somut pekiştireçler zamanla soyut pekiştireçlere doğru mutlaka evirilmelidir.

Beceri edinimine engel oluşturabilecek problem davranışlar var mı?

Öğrencinin uyuşmayan davranışlar sergilemesi beceri edinimini zorlaştıracaktır.

Yüksek sesle bağırması, kendine zarar vermesi, çevreye zarar vermesi gibi davranışlara öncelikli olarak ele alınmalı, davranışsal analiz yoluyla işlevleri belirlenip gerekli müdahale planı geliştirilmelidir.

Davranışsal gerilemelerinde, eğitim kalitesinin ve içeriğindeki hataların etkisi olabileceği gibi ebeveyn tutumlarının da istenmeyen sonuçlara neden olduğunu görüyoruz.

ABA EĞİTİMİ ALAN ÇOCUKLARIN İLERLEYİŞİNE KET VURAN EBEVEYN TUTUMLARI

Seans kaçırmak:

Autism Speaks’e göre haftada 2540 saat eğitim alan bir otizmli çocuk 13 yıl civarında ABA temelli eğitime ihtiyaç duyabilmektedir. Seans kaçırdığınızda çocuğunuzun pek çok öğrenme fırsatını da kaçırdığını unutmayın.

Ceza yöntemlerini kullanmak:

Usanmış bir ebeveyn bazen fiziksel veya sözel ceza yöntemlerine başvurabiliyor. Bu şekilde, kısa vadede problem davranışın önüne geçmiş olabilirsiniz ama uzun vadede bu yöntemin ne çocuğunuza ne de size katkısı olacaktır.

Kişisel fikirleri dayatmak:

Yapılan ABA temelli uygulamalar beğenilmediğinde seansı bölmek, ara vermek, tamamen durdurmak pek çok olumsuz sonuca neden olacaktır. Çocuğun değerlendirilmesinden sonra oluşturulan eğitim planına karşı çıkarak gelişiminin çok ötesinde beceriler kazandırılmasını talep etmek çocuğunuzda sadece başarısızlık hissini perçinlemez aynı zamanda bu kazandırılmak istenen becerilerin kalıcılığı konusunda da büyük problemler yaratır.

Kişisel bakım becerilerini görmezden gelmek:

Yeri geliyor masa başı aktiviteler özel eğitimin tüm odağı oluyor. Ancak 10 yaşında adını yazmayı bildiği halde hala bez takan, 5 yaşında tüm görsel eşleme becerilerini eksiksiz yaptığı halde ayakkabısını giyemeyen, 4 yaşında alfabenin tüm harflerini söylediği halde kendi kendini besleme becerisini edinememiş bir çocuk sosyal olarak izole olacaktır.

Bu hatalara düşmemek adına ebeveynler olarak yapabilecekleriniz ise:

Eğitimlere katılın.

Özellikle problem davranışların nedenini anlamak ve çocuğunuz ile etkili olarak nasıl iletişime geçebileceğiniz öğreneceğiniz eğitimleri tercih edin. İzleyerek öğrenin.

ABA/UDA terapi esnasında çalışan uzmanı izleyerek okul dışı ortamlarda kullanabileceğiniz bazı ipuçları edinebilirsiniz.

Her yerde pratik yapın.

Okulda sakin ve mutlu ama markette mutsuz ve huzursuz oluyorsa market ortamında kullanabileceğiniz ABA teknikleri edinmeye çalışın.

Sağlıklı bir denge bulun.

Çocuğunuzun başarılı olduğu yönleri gözden kaçırmayın.

İyimserlik ve hayal kırıklığı ile pes etmek arasındaki hassas çizgide yönünüz daima olumludan yana olsun. Özel eğitim kurumu haricinde ebeveynlerin uygulayabileceği etkili ABA/UDA yöntemleri; Etkileşim oluşturacak fırsatlar yaratın.

Bir önceki sayımızda Fırsat Öğretimine dair yazımızdan bu alanla ilgili bilgiler alabilirsiniz.

Bilişsel becerileri destekleyin.

Çocuğun oynadığı, kullandığı nesneleri isimlendirebilir, renklerini şekillerini betimleyebilirsiniz. Model olun.

Özellikle ev işlerinde çocuğunuzu eyleme dâhil ederek günlük yaşam becerilerini edinmesine olanak tanıyabilirsiniz.

Ödüllendirin.

Çocuğunuzun bağımsız olarak başardığı eylemler için sözel övgüler, kucaklama, gıdıklama gibi fiziksel etkileşimleri kullanabilirsiniz. Unutmayın ödüller sadece paketli gıdalardan ibaret değildir.

Zincirleme yoluyla öğretin.

Özellikle giyinmek, diş fırçalamak gibi çok basamağı olan becerilerde çocuğunuzun öğrenebileceği kolay basamaklar oluşturun ve bu beceri basamaklarını tamamladıkça onu ödüllendirin. Unutmayın ABA terapi yoğun uygulandığı halde uzun soluklu bir yolculuktur. Daima çocuğunuzdaki küçük gelişmeleri görmeye ve onları kutlamaya odaklanın.

Hayallerinizde kurduğunuz büyük mihenk taşlarını göremeseniz de umutsuzluğa kapılmayın. Siz ABA hakkında kendinizi ilerletmeye ve öğrenmeye devam ederseniz çocuğunuz da sizinle gelişecektir.

KAYNAKLAR

https://www.elemy.com/studio/abatherapy/parentsrole

https://www.iloveaba.com/2016/11/inputoutput.html

https://marybarbera.com/autism-regression-child-with-autism-is-ma-king-no-progress/